Vluchtelingen steeds minder welkom in Chili: ‘Dit is geen migratiecrisis maar rampzalig beleid’

Yenire (27) en Leonardo (23) kwamen samen met hun kinderen Yeimar (10) en Yemberlin (1) uit de Venezolaanse hoofdstad Caracas.

© IPS / Orlando Milesi

Venezolaanse vluchtelingen gaan via de noordelijke grens naar Chili, maar daar zijn ze steeds minder welkom. De Chileense president Gabriel Boric zal het moeilijk krijgen om de verzoenende taal van zijn verkiezingscampagne om te zetten in realiteit. En niet alleen in Chili, maar ook op mondiaal niveau zit het migratiebeleid in een diepe crisis. ‘Niet de mensen, maar het mondiale kapitaal heeft de touwtjes in handen.’

In een van de vier autobussen vlak voor de haven van Iquique, 1800 kilometer ten noorden van de Chileense hoofdstad Santiago, stapt het gezin van Brenda en Jaiden op. Brenda is 20 jaar oud en 38 weken zwanger. Jaiden is 23 en draagt een kleine jongen op zijn arm. Op 3 februari kwam het Venezolaanse gezin aan in Santiago, samen met tweehonderd andere migranten die de grens tussen Chili en Bolivia hadden overgestoken in het grensdorpje Colchane, zonder geldig visum.

‘Ik wil werken om onze kosten te betalen’, zegt Jaiden. Elf dagen eerder moest Brenda met haar baby naar het ziekenhuis in Santiago. Jaiden nam intussen nog een andere bus, richting Melipilla, 68 ten zuiden van de hoofdstad, om er te werken als dagarbeider in de landbouw.

Tenten in brand

In 2021 zijn negentien migranten om het leven gekomen aan de grenspost in Colchane. Dit jaar zijn er al drie dodelijke slachtoffers gevallen bij de oversteek. Het risico op nog meer doden stijgt naarmate de Boliviaanse winter dichterbij komt, met hevige regenval en temperaturen onder nul. Colchane is immers een dorp hoog in de Andes, op 3600 meter boven de zeespiegel.

De burgemeester van Colchane, Javier García, schat dat er in januari dagelijks tussen de zeshonderd en duizend migranten de grens oversteken. Dat is een enorm aantal voor een klein bergdorp van amper 1384 inwoners.

De minister van Binnenlandse Zaken kondigt massale uitzettingen aan.

Door die toevloed aan migranten groeit het aantal xenofobe incidenten in de regio. In september hebben demonstranten in de havenstad Iquique de bezittingen en tenten van migranten in brand gestoken.

‘Wij waren daarbij’, vertellen Yenire (27) en Leonardo (23), ouders van Yeimar (10) en Yemberlin (1). ‘Wat een vreselijke moment.’ Yenire hield er een miskraam aan over, vertelt ze. Ze was op dat moment twee maanden ver in haar zwangerschap.

De spanning liep op toen op 10 februari een vrachtwagenchauffeur om het leven kwam op het kruispunt tussen twee noordelijke steden, Antofagasta en Mejillones. Naar verluidt zouden drie migranten verantwoordelijk zijn voor zijn dood. Daarop ontstond een spontane staking en een wegblokkade van meerdere dagen. Op spandoeken viel te lezen dat het dringend tijd was om de grenzen te sluiten en geen migranten meer te accepteren.

Nieuwe wetgeving

De uittredende regering van de rechtse president Sebastián Piñera heeft op 12 februari een migratiewet gepubliceerd. Die vervangt wetgeving die al sinds 1975, ten tijde van de dictatuur van generaal Augusto Pinochet, van kracht was.

‘De staat moet garant staan voor een veilige migratie’, zo leest de wet. ‘Dat betekent dat het illegale smokkelroutes en mensenhandel moet voorkomen, bestrijden en bestraffen.’

De bedoeling is dat de wetgeving de regering of de rechtbanken de bevoegdheid heeft om mensen die Chili zonder visum binnenkomen opnieuw het land uit te zetten. De minister van Binnenlandse Zaken, Rodrigo Delgado, kondigt massale uitzettingen aan.

De Venezolaanse journaliste Lorena Tasca geeft les aan de Universiteit van Chili in Santiago. Zij zegt zich ‘niet langer op haar gemak te voelen als buitenlander in Chili’. Ze schaamt zich voor de manier waarop de Chileense media de laatste jaren berichten over de migratiekwestie. ‘Mijn maag krimpt ineen als ik daarover lees. Ik vermijd alle nieuws over migratie of moorden en overvallen met buitenlanders in de titel.’

Multiculturele samenleving onder druk

Het xenofobe klimaat zet de toekomstige linkse president Gabriel Boric onder druk. Tijdens zijn campagne had die aangekondigd dat hij zou instaan voor een ‘regelmatig, ordelijk en veilig migratiebeleid in lijn met de internationale verdragen’. Daarmee wil hij ‘de voordelen van een multiculturele samenleving erkennen en inzetten op de daadwerkelijke integratie en erkenning van migranten en vluchtelingen’.

‘We moeten het voorbeeld van Brazilië, Spanje en Canada volgen, die migranten actief linken aan vacatures.’

Luis Eduardo Thayer, onderzoeker bij de Katholieke Universiteit Silva Henríquez, maakte deel uit van het team van Boric tijdens de verkiezingen. Volgens hem is het zaak om ‘de controle over informatie en de controle over de grens terug te winnen’, want dat zijn de twee zwakste plekken, zegt hij. ‘We weten niet eens hoeveel mensen er binnenkomen, wie ze zijn, uit wat voor situatie ze komen en of ze al familie hebben in Chili.’

‘Het wordt stilaan tijd om deze situatie recht te trekken. Sommige migranten kunnen geregulariseerd worden. Anderen, bijvoorbeeld mensen die een strafblad hebben of misdadigers zijn, dan weer niet.’ Hij spreekt van een ‘rationele aanpak’ van de migratie, waarbij de arbeidsmarkt in rekening wordt gebracht. ‘Vaak hebben migranten geen sociaal netwerk en geen toegang tot informatie of banen. We moeten het voorbeeld van Brazilië, Spanje en Canada volgen, die migranten actief linken aan vacatures.’ Bovendien, benadrukt hij, is de bescherming van kinderen en vluchtelingen een prioriteit.

Beloofde land

Chili is sinds 1993 een bestemming voor regionale migranten binnen Latijns-Amerika. Velen komen uit Peru, Bolivia, Ecuador, Colombia, de Dominicaanse Republiek, Haïti en tot slot massaal uit Venezuela. ‘Het gaat niet om een migratiecrisis,’ redeneert María Emilia Tijoux, sociologe aan de Universiteit van Chili, ‘maar om een crisis van het migratiebeleid.’

Het VN-Vluchtelingenagentschap schat dat meer dan zes miljoen Venezolanen op de vlucht sloegen.

Ze heeft het niet enkel over de Chileense politiek, maar over migratie als globaal twistpunt. ‘Alsof dit thema nieuwe barbaarsheid ontketent’, meent de sociologe. ‘Op mondiaal niveau verkeert het migratiebeleid in een diepe crisis. Denk aan politieke conflicten, vervolgingen, oorlogen, klimaatvluchtelingen, maar ook mensen die ingezet worden als goedkope arbeidskrachten. Niet de mensen, maar het mondiale kapitaal heeft de touwtjes in handen.’

Venezolanen komen naar Chili om verschillende redenen, legt Tijoux uit. Zo wijst ze op een uitnodiging van uittredend president Piñera in februari 2019. Hij beloofde hen stuk voor stuk een visum op basis van ‘democratische verantwoordelijkheid’, zo sprak hij in een grensstadje in Colombia.

Sinds 2014, een jaar na het aantreden van president Nicolás Maduro, migreren Venezolanen oncontroleerbaar naar allerlei andere, voornamelijk Latijns-Amerikaanse landen. Het VN-Vluchtelingenagentschap schat dat sindsdien meer dan 6 miljoen mensen op de vlucht sloegen.

‘Dan lijkt Chili een veilig en economisch stabiel alternatief’, aldus Tijoux. In haar land wonen 1,46 miljoen migranten op 19,4 miljoen inwoners. Bijna een derde (455.494 oftewel 30,7 procent) zijn Venezolanen, gevolgd door Peruvianen (16,3 procent), Haïtianen (12,5 procent), Colombianen (11,4 procent) en Bolivianen (8,5 procent).

‘Vasthouden aan principes’

De Peruviaan Rodolfo Noriega is voorzitter van het vluchtelingenagentschap Fundación Defensoría Migrante. Hij meent dat de Chileense regering visa zou moeten verstrekken zodat niemand ongecontroleerd het land binnenkomt. ‘We moeten vermijden dat kinderen door mijnenvelden moeten trekken om tot bij hun ouders te geraken.’

Noriega is echter hoopvol. De volgende regering lijkt de nadruk te leggen op regularisatie en legt daarbij de link naar de arbeidsmarkt. ‘De regering-Boric zal zich laten leiden door zijn principes’, hoopt Noriega. ‘Hij zal wijzen op het belang van dialoog. Wij blijven benadrukken hoe belangrijk het is om de rechten van migranten te respecteren. Dit maakt deel uit van onze strijd over de herziening van de grondwet. Want die is fundamenteel.’

‘Vorig jaar zouden maar zeven asielaanvragen goedgekeurd zijn.’

Leden van de conventie die de Chileense grondwet, die onveranderd was sinds het einde van de dictatuur van Pinochet, hebben een beleidsnota over migratie ingediend. De bedoeling is om de rechten van alle inwoners van Chili, ongeacht hun nationaliteit, te vrijwaren.

De 154 leden van de zogenaamde Convención Constitucional zijn verkozen in een volksraadpleging in oktober 2020 en aan de slag sinds juli 2021. Over het algemeen gaat het om progressieven zonder politieke affiliatie, maar met banden met het middenveld. Zij hebben tot 4 juli om een nieuwe grondwet te schrijven. Een nieuwe volksraadpleging, die nog dit jaar moet plaatsvinden, zal vervolgens die tekst goedkeuren of verwerpen.

Een van de initiatiefnemers van de beleidsnota over migratie, Benito Barando, zegt dat het belangrijk is om het recht op asiel in de grondwet op te nemen. ‘Nu is dat recht wel in algemene wetten vervat, maar staat het niet in de grondwet. Dat moet veranderen.’

‘Vorig jaar zouden maar zeven asielaanvragen goedgekeurd zijn’, aldus Barando, ‘terwijl er veel meer mensen vertrokken zijn uit Venezuela en er dus een veelvoud recht zou moeten gehad hebben op asiel. Deze regering heeft zich te terughoudend opgesteld.’

Kinderen welkom

Barando wil het ook opnemen voor de kinderen die op het grondgebied geboren zijn. ‘Als je hier ter wereld komt, mag je niet staatloos zijn’, vindt hij. ‘Soms ontbreken de papieren van hun ouders, daarom hebben die kinderen geen nationaliteit. Maar dat mag het geval niet blijven. Ze hebben het recht erkend te worden.’ Barando verwacht dat de andere leden van de conventie die mening ‘gunstig gezind’ zullen zijn.

‘Miljoenen migranten betalen gewoon hun belastingen, maar blijven het slachtoffer van xenofobie en racisme.’

Ook sociologe Tijoux zegt dat het gebrek aan regulariseringen veel problemen met zich meebrengt. ‘Mensen zullen staatloos achterblijven, zonder enige vorm van rechten. Wij maken ons vooral zorgen om gezinnen met kinderen en zwangere vrouwen. Zij zitten vaak in onmenselijke, precaire situaties.’

‘In Chili wonen en werken miljoenen migranten’, gaat ze verder. ‘Zij betalen gewoon hun belastingen, maar blijven het slachtoffer van xenofobie en racisme. Ze krijgen opmerkingen over hun afkomst, kleur, economische situatie of nationaliteit. Als we op die manier blijven neerkijken op Venezolanen, staat er ons iets heel ergs te wachten. Sommige mensen willen zich daar nu al niet meer over uitspreken, uit schrik om herkend of misbruikt te worden.’

‘Migratie mag niet enkel aangepakt worden vanuit Chili’, vindt Tijoux. ‘Ook de landen waaruit vluchtelingen vertrekken en waarlangs ze passeren moeten betrokken worden. Ze trekken langs vreselijke routes en we hebben er geen idee van hoeveel van hen onderweg de dood vinden.’

‘Mijn hoop ligt helemaal bij de grondwet’, besluit ze. ‘De mensen in de conventie zijn zich bewust van dit probleem. Ik vertrouw erop dat zij opnieuw een vorm van menselijkheid zullen aanwakkeren.’