Op zoek naar het geld van Russische oligarchen: is het tijd voor openbare eigendomsregisters?

Street art in Sicilië, Italië, december 2018.

Don Fontijn (Unsplash)

127 toonaangevende organisaties roepen de Europese Unie en alle lidstaten op om dringend iets te doen aan de anonimiteit en witwaspraktijken in de bedrijfswereld. Want het gebrek aan richtlijnen over transparantie en eigendomsregisters maakt volgens de organisaties onmogelijk om corruptie aan te pakken van Russische bedrijven die actief zijn in de EU-lidstaten.

Volgens de 127 organisaties, die zich bezighouden met transparantie, corruptiebestrijding, journalistiek of open data, is een gebrek aan transparantie nog steeds een groot probleem binnen de Europese Unie.

Zonder Europese richtlijnen over eigendommen is het heel moeilijk om verborgen rijkdom en geldstromen te detecteren en aan te pakken, stelt ook de financiële nieuwssite Financial Assets. Er is dan geen verplichting om je als eigenaar van een bedrijf of economisch goed bekend te maken. Zo blijft Europa een aantrekkelijke locatie voor zowel binnenlandse als buitenlandse economische, financiële en politieke corruptie.

Verschillende Russische geldstromen en eigendommen in EU-lidstaten kunnen niet rechtstreeks aan een eigenaar gelinkt worden.

Uit gegevens van de Wereldbank blijkt dat bij 70 procent van de grootschalige corruptiezaken gebruik wordt gemaakt van anonieme bedrijven en trustfondsen, die economische goederen beheren voor een anonieme eigenaar. Financiële schandalen, zoals blootgelegd in de Panama Papers en de Paradise Papers, toonden aan hoe dergelijke anonimiteit het huidige financiële systeem kwetsbaar maakt voor misbruik.

Vooral Rusland is gekend voor een gebrek aan transparantie over buitenlandse activa en eigendommen. Dit speelt de economische, politieke en militaire macht van het Kremlin in de hand. De recente Russische invasie in Oekraïne bracht dit probleem opnieuw onder de aandacht.

Verschillende Russische geldstromen en eigendommen in lidstaten van de Europese Unie kunnen niet rechtstreeks aan een eigenaar gelinkt worden, wat het moeilijk maakt om gerichte sancties te nemen. Er zou nog steeds misbruik gemaakt worden van de zwakke Europese bescherming tegen corruptie, stellen de organisaties.

Russische oligarchen

De EU ondernam de voorbije weken verschillende acties om Russische oligarchen, ondernemers en bedrijven te raken. Dit gaat van het bevriezen van activa en het belemmeren van financiële transacties tot het afsluiten van toegang tot bepaalde markten. Deze oligarchen zijn rijke ondernemers die zowel politiek als sociaal een grote invloed uitoefenen. Vaak hebben ze persoonlijke relaties met belangrijke politieke figuren, al is dat niet altijd het geval.

Sinds het presidentschap van Vladimir Poetin worden oligarchen rijk dankzij hun persoonlijke banden met de president en zijn entourage. Poetin heeft de touwtjes van hun rijkdom en luxueuze leventjes (vaak in het Westen) voor een groot deel in handen. Oligarchen kunnen dus niet anders dan hun eigen financiële belangen af te stemmen op de politieke belangen van het Kremlin.

Een studie van de Academy of Management Review toont aan dat Poetin er zo in slaagt om via oligarchen illegale economische, financiële en politieke activiteiten in het buitenland te verbergen. Door de link met het Kremlin kunnen de oligarchen ook hun eigen bezittingen verbergen binnen Europa.

Publieke eigendomsregisters

De organisaties die de oproep ondertekenden benadrukken dat deze anonimiteit gevaarlijk is. Volgens hen ligt de oplossing in publieke eigendomsregisters. Een eigendomsregister bevat informatie over alle begunstigden van een organisatie of bedrijf. Iedereen die meer dan 25 procent van de aandelen of het stemrecht van een organisatie bezit wordt beschouwd als begunstigde en moet geregistreerd worden.

De invasie in Oekraïne heeft Europa verplicht een inhaalactie te starten om anoniem Russisch geld te traceren. Te laat, meent Maira Martini van Transparency International, een van de organisaties die de oproep ondertekende. ‘De Russische invasie is een bittere wake-upcall voor de lidstaten. Het wordt hoog tijd dat de EU-landen essentiële verbeteringen invoeren wat betreft de transparantie van eigendommen van begunstigden. Informatie over de echte eigenaars van bedrijven moet gratis beschikbaar zijn, zonder beperkingen en in een open datasysteem.’

Louise Russell-Prywata van Open Ownership, ook een van de 127 organisaties, beaamt dit in een gesprek met MO*: ‘Dit is een kritieke periode. Zowel politici als burgers zijn het er nu over eens dat het rampzalig is dat het huidige financiële systeem van de EU kan gebruikt worden om geld in het geheim te verplaatsen.’

‘Het gesprek gaat nu terecht over hoe we deze dingen oplossen, zodat we bij een volgende crisis niet opnieuw een inhaalbeweging moeten maken’, gaat ze verder.

De EU schiet tekort

De Europese Unie nam in het verleden al stappen om de transparantie te vergroten en eigendomsregisters te verplichten. In 2018 werd de vijfde Anti-witwas Richtlijn geadopteerd. Die verplicht lidstaten om informatie over begunstigden van bedrijven en andere eigendommen beschikbaar te stellen.

Zowel autoriteiten, inlichtingendiensten en financiële instellingen als inwoners van Europese lidstaten moeten toegang kunnen krijgen tot de naam, geboortedatum, land van afkomst en nationaliteit van de legale eigenaar van bedrijven en goederen, alsook de aard en de omvang van zijn of haar bezittingen.

Het lukt de lidstaten onvoldoende de Europese richtlijnen door te voeren. Een studie van Transparency International toont aan dat er in 2021 nog negen EU-lidstaten waren die géén publieke eigendomsregisters hadden. In de overige lidstaten zijn er vaak barrières die de toegang tot deze registers verhinderen, zoals registratieverplichtingen en aanmeldingskosten.

Een tweede belangrijk initiatief van de EU, de Open Data Richtlijn van 2019, behaalt volgens de organisaties ook niet de gewenste resultaten. Het werd geprezen voor de intentie om misbruik van anonieme bedrijven aan banden te leggen, maar het zogenoemde uitvoeringsbesluit werd nog niet geadopteerd. Dit zou duidelijk maken welke bedrijfsinformatie lidstaten moeten publiceren en hoe ze dat moeten doen.

Russell-Prywata beschrijft hoe deze gaten in de Europese regelgeving het afdwingen van de sancties tegen Rusland verhindert: ‘Activa bevriezen en andere financiële sancties invoeren is lastig wanneer de eigenaar moeilijk te traceren is.’ De reeds bestaande transparantie kan volgens haar een belangrijke rol spelen in het vinden van verborgen activa die ook bevroren moeten worden.

Poetin heeft de touwtjes van de rijkdom van de oligarchen en hun luxueuze leventjes voor een groot deel in handen.

‘Dit wordt ook ondersteund door de vooruitgang die de EU tot dusver heeft geboekt op het vlak van eigendommen van begunstigden,’ gaat ze verder. ‘Maar de gaten in de Europese richtlijnen voor eigendomsregisters en de lage kwaliteit van reeds bestaande registers zullen de invoering van de sancties vertragen.’

Tijd voor actie op Europees vlak

De 127 organisaties benadrukken dat opgelegde sancties slechts een eerste stap zijn om Russische corruptie in de EU aan te pakken. Zonder specifieke richtlijnen zullen lidstaten moeilijkheden blijven ondervinden om zulke praktijken aan banden te leggen, zeggen de organisaties.

De EU moet nog meer inzetten op de implementering van de Open Data Richtlijn en het adopteren van het uitvoeringsbesluit. Daarnaast moet de Europese Commissie meer aandacht besteden aan transparantie in de lidstaten.

Lidstaten moeten ook zelf bedrijfs- en eigendomsregisters gratis openstellen, zonder beperkingen voor de bevolking. Alleen zo zou de EU in staat zijn om in de toekomst corruptie en witwaspraktijken aan te pakken, stellen de organisaties.

Russell-Prywata benadrukt ook het belang van transparantie na deze crisis: ‘Wanneer het huidige gedrang om sancties op te leggen voorbij is, mogen we de nood aan systeemhervormingen om witwaspraktijken en corruptie aan banden te leggen niet uit het oog verliezen.’