Overstromingen in Kenia: ‘We hebben een rampenplan, maar dat is alleen reactief’

Een _survivalist-_benadering van stedelijk wonen

De meeste doden vielen in de steden. Meer bepaald in sloppenwijken, waar kleine, op elkaar gepropte huizen worden opgetrokken uit tijdelijke materialen zoals modder, vlechtwerk en stalen platen.

In nauwe steegjes van sloppenwijken heeft de rivier niet veel speling.

Hulpdiensten raken vaak niet door het doolhof van smalle steegjes, en de inwoners hebben niet de middelen om hun huishouden zomaar achter te laten. Zulke informele wijken zijn tijdens een ramp het slachtoffer van hun eigen gebrek aan planning.

Meer dan 60% van de bevolking van Nairobi woont in zulke sloppenwijken op slechts 12% van de totale stedelijke oppervlakte. Straten zijn er niet verhard, maar door de grote bevolkingsdruk kan de bodem amper water opnemen, terwijl straten in de rijkere delen van de stad onderlopen door het vele beton.

Slecht onderhoud van rioleringen en een ontoereikend afvalbeheer zorgen daarnaast voor verstopte afwateringskanalen. Volgens Tom Randa is dat in de eerste plaats een sociaal probleem. ‘Als een miljoen mensen hun plastic colaflesje op straat gooien, verstoppen die de rioleringen en kan de overheid die er niet op tijd uithalen.’

De productie en invoer van plastics werd eerder dit jaar al aan banden gelegd, maar die maatregel kwam duidelijk te laat.

Ook het intensief oppompen van grondwater is een probleem. Het zorgt ervoor dat de aquifers (lagen van poreus gesteente die verzadigd zijn met grondwater) onder Nairobi krimpen. Daardoor verzakt de bodem onder het gewicht van huizen.

Regenwater vindt daardoor nieuwe lager gelegen delen van de stad om te overvloeien — zelfs wanneer ze niet naast de rivier gelegen zijn.

Toch is het belangrijkste verschil met het platteland de ruimte die de rivier krijgt. Op het platteland kan de rivier een groter gebied blank zetten, waardoor het water aan kracht verliest. In de nauwe steegjes van sloppenwijken heeft de rivier niet zo veel speling. Het water gaat er net sneller stromen, met alle gevolgen van dien.

Een niet-aflatende afstroom

Het water dat de rivier doet overstromen in de steden komt vanzelfsprekend van stroomopwaarts gelegen gebieden. Ook daar stroomt regenwater oppervlakkig af doordat de bodem is verhard. De schuldigen: ontbossing, overbegrazing en de recente droogte.

Sinds Kenia’s onafhankelijkheid in 1963 verloor het land gemiddeld 12.000 hectare bos per jaar. Tegen 2012 was het totale bosoppervlak gehalveerd, waardoor de bodem meer blootgesteld werd aan regen en wind. Er vond sindsdien meer erosie plaats en in droge regio’s verziltte de bodem.

Het merendeel van de verloren bossen werd omgezet naar landbouwgrond voor veeteelt. Overbegrazing zorgde voor verdere degradatie van de bodem. Te veel vee op een te kleine oppervlakte stampt immers de bodem aan en verhindert dat planten de bodem opnieuw kunnen bedekken.

Kenia kampte vervolgens tussen 2020 en 2023 met de sterkste droogte van de afgelopen 40 jaar. De bodem verhardde verder en “vergat” hoe het water kon opnemen.

Deze verregaande degradatie zorgt ervoor dat er meer water oppervlakkig afstroomt over een gebied ter grootte van 80% van het Keniaanse vasteland. Dat water komt stroomafwaarts samen.

Een perfecte storm

Er viel dit voorjaar meer regen dan gemiddeld in Oost-Afrika doordat het notoire El Niño-fenomeen in de Grote Oceaan samenwerkte met de Indische Oceaandipool, ook wel bekend als de Indiase Niño. Allebei zorgen voor natuurlijke schommelingen van de temperatuur van het oceaanwater.

Tijdens El Niño welt er minder koud water op vanuit de diepte van de Grote Oceaan. Het oceaanoppervlak is dan warmer dan gemiddeld en dat zorgt wereldwijd voor een warmere atmosfeer. En warme lucht kan meer waterdamp bevatten.

‘In december viel de regen mee, sommigen denken dat El Niño zich verslapen heeft.’

Daar kwam begin dit jaar bij dat het westen van de Indische Oceaan ook warmer was dan gemiddeld en bijgevolg dus ook de bovenliggende luchtmassa. Oostenwinden blazen die warme, vochtige lucht dan richting Oost-Afrika, waar er meer regen valt dan gemiddeld.

Al in mei 2023 waarschuwde het Meteorologisch Departement van Kenia dat er zulke El Niño-regens aan kwamen. Die vallen tussen november en april, wat overlapt met de “korte regens” in november en december. Dat draaide dit jaar toch iets anders uit.

Tom Randa: ‘Uiteindelijk viel de regen in december nog mee, dus sommigen van ons denken dat El Niño zich verslapen heeft.’ In plaats daarvan waren het de ‘lange regens’ in maart, april en mei die de bui over zich heen kregen.

Tot overmaat van ramp werden de kustgebieden rond Mombasa voor de eerste keer getroffen door de nasleep van een cycloon. Er viel nog meer regen, er stonden sterke winden en hoge golven. Gelukkig voor Kenia had de cycloon het meeste van haar energie al verloren nadat ze het vasteland van Tanzania bereikte op 4 mei.

Here comes the rain again

Klimaatverandering versterkt al deze weerpatronen. Een warmere El Niño en Indische Oceaandipool zorgen voor hevigere regenval en een toegenomen risico op stormen. Die effecten zien we vandaag al.

‘In mijn geboortedorp stond het water tot boven de brug over de rivier. Dat hadden zelfs de oudsten in het dorp nog nooit meegemaakt.’

Sinds 1960 is de gemiddelde temperatuur in Kenia elke tien jaar gestegen met 0,21°C. Het is er nu dus ongeveer 1°C warmer dan zestig jaar geleden. De jaarlijkse hoeveelheid neerslag is daarentegen min of meer stabiel gebleven, maar de verspreiding van die regenval verandert: droogtes worden heter en duren langer, terwijl intensere regenval voor meer en krachtigere overstromingen zorgt.

Tom Randa bevestigt de ongeziene felheid van de overstromingen: ‘Kenia kent een natuurlijke cyclus van droogtes en overstromingen, maar deze keer is de hoeveelheid regen veel te veel. In mijn geboortedorp stond het water tot boven de brug over de rivier. Dat hadden zelfs de oudsten in het dorp nog nooit meegemaakt.’

Wat nu?

Overstromingsrisico’s nemen dus enkel toe, maar volgens Tom Randa en Timothy Njagi weten de Kenianen genoeg om zichzelf ertegen te wapenen. Kort gezegd: je moet voorbereid zijn, proactief zijn en je niet blindstaren op het water.

‘Ten eerste moeten weersvoorspellingen accurater en preciezer worden,’ zegt Randa, ‘Als er nu wordt voorspeld dat het zal regenen in Nairobi, een miljoenenstad, dan is het niet zeker dat het ook overal in het gebied zal regenen.’

Dat is volgens Randa de reden waarom zoveel inwoners de waarschuwingsberichten van de overheid niet au sérieux namen: ‘Ze konden die gegevens niet interpreteren en gingen ervan uit dat het een normale overstroming zou zijn.’

‘Landen maken beloftes, maar niemand controleert of ze die ook nakomen.’

Nog belangrijker is dat de verwachte impact van overstromingen beter voorspeld wordt. ‘Een boer heeft weinig aan het aantal millimeter regen dat er verwacht wordt,’ zegt Randa, ‘maar als je erbij kan vertellen dat grond zal wegspoelen, gewassen zullen vernield worden en ziektes verspreid kunnen worden, dan kan die zich daarop voorbereiden.’

Ten tweede moet er met al die kennis ook iets gebeuren nog voordat de regens komen. Huishoudens moeten weerbaar worden door op veilige grond en in stevige huizen gevestigd te zijn. Mensen moeten begrijpen wat de risico’s zijn en hoe ze zichzelf kunnen beschermen. Programma’s voor conservatie kunnen het risico op landverschuivingen tegengaan. En infrastructuur moet sterker gemaakt worden, maar vooral strategisch gepland worden.

Ten derde moet het besef er komen dat het probleem groter is dan enkel het water. De problemen stellen zich daar waar ondoordachte stadsplanning voor stedelijke wildgroei zorgt.

Ook de mentaliteit van de Keniaanse bevolking moet veranderen. De impact gaat verder dan materiële schade. Overstromingsrisico’s beperken is een werk over alle economische sectoren heen.

Tot slot moeten de landen internationaal samenwerken om klimaatverandering tegen te gaan. Njagi: ‘Landen maken wel beloftes, maar niemand controleert of ze die ook nakomen.’

De internationale problemen echoën op die manier de lokale problemen van de Keniaanse overheid: wetgeving zonder implementatie. Njagi besluit: ‘De oplossingen zijn er en als we die in praktijk brengen, zullen we verandering zien.’