“‘‘Een ongelooflijke uitdaging’: Congo wil volgend jaar verkiezingen organiseren’

Verkiezingen in de oostelijke stad Bunia, 2011. Volgens de grondwet moet de Congolese regering voor eind 2023 nieuwe presidentsverkiezingen organiseren.

© Monusco (CC BY-SA 2.0)

Eind volgend jaar eindigt het mandaat van de controversiële Congolese president Félix Tshisekedi. Een paar weken geleden schoof de kiescommissie 20 december 2023 naar voren als datum voor de nieuwe verkiezingen. Binnen een jaar pas, dus. MO*journalist Kris Berwouts blikt alvast vooruit en vraagt zich af of de Congolese regering die stembusgang wel wil en kán organiseren.

‘Waren de verkiezingen dan helemaal overbodig?’, vraagt David Van Reybrouck zich af op het einde van zijn beroemde boek Congo. Een geschiedenis. De historische stembusgang van 2006, de eerste in vele decennia, was bij de publicatie daarvan nog maar net achter de rug.

De bewuste verkiezingen waren, gezien de extreme omstandigheden waarin ze georganiseerd waren, correct verlopen. Maar al snel bleek dat er weinig of niets veranderd was aan de politieke cultuur.

‘Het was een illusie te geloven dat correcte verkiezingen automatisch tot een correcte democratie zouden leiden.’

De nieuwbakken president Joseph Kabila verwierf het statuut van ‘door verkiezingen gelegitimeerd staatshoofd’ en haalde daaruit de impuls om een stuk autocratischer te worden.

De kleptocratie bleef bestaan, maar paste zich aan aan de nieuwe, geglobaliseerde tijden. In het oosten was de open oorlog misschien over, maar het geweld ging gewoon door als conflict met lagere intensiteit.

‘Voor miljoenen burgers waren ze onmiskenbaar van symbolisch belang’, schreef Van Reybrouck over de verkiezingen van 2006. ‘De gretigheid waarmee werd gestemd en geteld, toonde aan dat het méér dan een fantasietje van de internationale gemeenschap was. Maar ze waren zinvoller voor en tot aan de stembusgang dan erna. Het ritueel was minstens zo belangrijk als het resultaat. Het was immers een illusie te geloven dat correcte verkiezingen automatisch tot een correcte democratie zouden leiden.’

Electorale hold-up in 2018

En dat was nog maar in 2006. Het democratische gehalte van de verkiezingen kwam sindsdien steeds lager te liggen, met als voorlopig dieptepunt de verkiezingen van december 2018.

Daarbij had presidentskandidaat Martin Fayulu uiteindelijk een verpletterende overwinning behaald, zo bleek uit gelekte gegevens van de stemcomputers en uit de conclusies van de observatoren uit het maatschappelijke middenveld. Maar Kabila slaagde erin de macht te behouden door een akkoord te sluiten met Tshisekedi.

Die laatste kreeg het presidentschap aangeboden, terwijl het Kabila-kamp de controle behield over alle andere niveaus van de macht, met inbegrip van de economische en militaire hefbomen. Zo’n electorale hold-up lukt maar als je instellingen zoals de kiescommissie en het Grondwettelijk Hof helemaal in je greep hebt.

Tshisekedi mocht aan de slag op basis van één grote verdienste: hij was Kabila niet.

De Congolese bevolking heeft president Tshisekedi het voordeel van de twijfel gegeven, in het besef dat verkiezingen vaak hommeles veroorzaken.

De redenering was: we zouden er direct voor tekenen als we op voorhand hadden geweten dat er een nieuw staatshoofd zou komen, uit de oppositie nog wel, zonder dat het land ontploft. Als we hadden geweten dat Kabila geen president meer zou zijn én er niet in zou slagen zijn zelf aangeduide opvolger te laten verkiezen, zonder het risico op conflict of geweld.

Het vervelende wiskundige detail dat er iemand was die drie keer zoveel stemmen had behaald als Tshisekedi deed daar weinig afbreuk aan. Ook de internationale partners aanvaardden de officiële uitslag. Ook al beseften ze dat het Tshisekedi-scenario weinig garanties inhield voor een betere toekomst. Want de andere scenario’s zouden vermoedelijk geleid hebben tot onmiddellijk grootschalig geweld.

Niet Kabila

Tshisekedi mocht aan de slag op basis van één grote verdienste: hij was Kabila niet. Nochtans was zijn voorganger nooit ver weg. Als coalitiepartner was Kabila de copiloot van het regime-Tshisekedi.

Maar tegen de tijd dat zijn mandaat halfweg was, slaagde de nieuwe president erin zich van Kabila te ontdoen. Door het politieke landschap listig te bespelen lukte het Tshisekedi om binnen het bestaande parlement een nieuwe meerderheid te creëren onder de naam Union Sacrée de la Nation. Die bood politiek onderdak aan onder meer veel overlopers uit het Kabila-kamp. Zij hadden begrepen dat er een nieuwe wind waaide en kozen eieren voor hun geld.

Om dat proces af te ronden, moest president Tshisekedi op zijn beurt de controle over het Grondwettelijk Hof en de kiescommissie verwerven. De parallel met Kabila is snel gemaakt.

Heksentoer

Volgens de grondwet moet de Congolese regering voor eind 2023 nieuwe presidentsverkiezingen organiseren. Opiniemakers binnen en buiten het land twijfelen er al maanden aan of die tijdslimiet wel kan worden gehaald. Eind november publiceerde de kiescommissie dan toch haar kalender: de presidents-, parlements- en provinciale verkiezingen zijn gepland voor 20 december 2023.

Dat wordt een ongelooflijke uitdaging. De technische en logistieke voorbereiding belooft alvast een heksentoer te worden. Congo is een gigantisch land met ernstige gebreken op vlak van communicatie en infrastructuur. Hoe de Congolese regering het financiële plaatje zal invullen, moet nog blijken. Ze heeft alvast te kennen gegeven de kosten van de stembusgang zelf te betalen.

Komt er een volkstelling, zoals eerst werd gesuggereerd? De laatste dateert intussen van 1984.

Daarnaast is er natuurlijk nog de veiligheidscrisis in het oosten. Tientallen gewapende groepen houden daar al decennialang het land, en vooral de burgerbevolking, in een wurggreep. Sinds een jaar is de door Rwanda gesteunde rebellengroep M23 weer actief.

Dat leidde ondertussen niet alleen tot grootschalige vijandelijkheden en een humanitaire noodtoestand, maar ook tot een explosieve regionale situatie. Er is een diplomatiek initiatief vanuit de East African Community, maar dat verloopt erg moeizaam. Niemand kan zich voorstellen hoe je in dit wespennest vrije en transparante verkiezingen moet organiseren.

Toen Denis Kadima, de voorzitter van de electorale commissie, enkele weken geleden de kieskalender voorstelde, liet hij doorschemeren dat niemand kan uitsluiten dat de voorbereidingen meer tijd zouden vergen. Anders geformuleerd: dat de verkiezingen dus mogelijk met vertraging zullen worden georganiseerd. Dat zou niet alleen moeilijk vallen bij de oppositie en de publieke opinie, maar ook bij de internationale partners.

Door aan de deadline van de stembusgang te sleutelen zou Tshisekedi helemaal in de voetsporen van zijn voorganger treden. Kabila slaagde erin zijn mandaat met twee jaar te verlengen door simpelweg de verkiezingen met twee jaar vertraging te organiseren.

Verder zijn er nog een paar andere factoren die de kalender onzeker maken. Het wettelijke kader, bijvoorbeeld. In juni werd een hervorming van de kieswet aangekondigd, met een aantal zinvolle aanpassingen op basis van de lessen uit het recente verleden. Dat moet natuurlijk door het parlement gebeuren, en dat is vaak een grillig parcours.

En komt er nu wel of niet eerst een volkstelling, zoals eerst werd gesuggereerd? De laatste dateert intussen van 1984! Zo’n telling ligt bovendien erg gevoelig, allerlei evenwichten tussen provincies en gemeenschappen hangen ervan af.

Titanenstrijd

Felix Tshisekedi verbergt zijn ambitie niet om zichzelf op te volgen. Hij leidt zijn nieuwe meerderheid, de Union Sacrée. Maar die is geen goed geoliede politieke machine, eerder een weinig samenhangend conglomeraat van zeer uiteenlopende ambities en belangen.

De beloftes waarmee hij bij de bevolking voet aan grond zocht na zijn ‘‘verkiezing’’ – de corruptie bestrijden, de levensstandaard opkrikken en het oosten stabiliseren – heeft hij stuk voor stuk niet kunnen inlossen. Tshisekedi heeft dus een stuk van zijn populariteit verloren, en die was al nooit echt overweldigend.

Het is moeilijk te voorspellen hoe de verkiezingsstrijd uiteindelijk zal worden uitgevochten.

In gesprek met MO* zei de gedoodverfde echte winnaar van 2018, Martin Fayulu, dat hij kandidaat is en niemand vreest. Alleen: komt hij zonder de financiële en politieke steun van zwaargewichten Jean-Pierre Bemba en Moïse Karumbi ook maar in de buurt van zijn score van 2018?

Op 16 december heeft Katumbi bovendien zijn eigen kandidatuur aangekondigd. In het Kabila-kamp is men nog discreet over hoe en met wie ze de electorale ring zullen instappen.

Uiteindelijk blijft de Democratische Republiek Congo een patrimoniaal systeem waarin lokale machtsblokken moeten beslissen hoe zij zich naast actoren op andere niveaus willen positioneren. Ideologie speelt bij deze berekeningen zelden een grote rol.

Bijgevolg is het politieke landschap bijna vloeibaar en is het moeilijk te voorspellen hoe de verkiezingsstrijd uiteindelijk zal worden uitgevochten.

En de Congolezen?

Met nog een jaar verwijderd van de geplande stembusgang blijft Van Reybroucks vraag over de zin van de verkiezingen meer dan ooit overeind. Want hoe vertel je aan de Congolezen in de volkswijken van de grote steden, de dorpen in de savannes of op de heuvels van Kivu dat verkiezingen een belangrijke hefboom zijn voor maatschappelijke verandering. Na alles wat er de vorige keer gebeurd is?

Als we het democratische proces willen herstellen, zullen we dus dringend moeten investeren in de connectie tussen de bevolking en verkiezingen. Bijvoorbeeld door het maatschappelijke middenveld te ondersteunen bij de nodige burgereducatie over hoe democratie werkt. Wat je er wel en niet van kan verwachten, wat het met zich meebrengt aan rechten en plichten.

We zullen mee moeten waken over de vrijheid van meningsuiting, want die komt helaas weer onder druk te staan. En we zullen ten slotte moeten helpen om onafhankelijke monitoring van alle fasen van het verkiezingsproces mee mogelijk te maken.

​​Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.