“‘‘Vijf jaar Tshisekedi brachten veel ideeën, maar een magere oogst’’

Of de verkiezingen een kans of een dreiging zijn voor de stabiliteit van Congo? Beide, stelden Annie Matundu Mbambi en Passy Mubalama afgelopen zomer in een dubbelinterview voor MO*. Maar of ze dan beter wel of niet kunnen plaatsvinden, daarover waren de twee vrouwenrechtenactivisten het niet helemaal eens.

Al enkele jaren engageren beide vrouwen zich om meer vrouwen in de politiek te krijgen. Annie Matundu Mbambi is de lokale verantwoordelijke van Women’s International League for Peace & Freedom (WILF). Passy Mubalama werkt voor de mensenrechtenorganisatie Aidprofen. Ze waren deze zomer in België naar aanleiding van de conferentie Women at the Peace Table en blikten toen al even vooruit op de verkiezingen die vandaag in Congo plaatsvinden.

Misschien was het beter om het mandaat van president Tshisekedi automatisch te verlengen, vond Annie Matundu Mbambi toen. Want in verkiezingstijd is ook het risico op nieuwe spanningen groot. Door de hoge kosten en enorme veiligheidsproblemen, valt daar nog steeds iets voor te zeggen.

De afgelopen dagen was er ook veel kritiek over de logistieke problemen waardoor niet al het nodige materiaal op tijd ter plaatse is geraakt. Niet alle geregistreerde kiezers zullen bijgevolg vandaag effectief kunnen stemmen. Ook voor de vele ontheemden in het oosten van het land werd geen oplossing gevonden.

Tonen dat de grondwet gevolgd wordt, vond Passy Mubalama daarentegen, was een belangrijk signaal en een belangrijke reden om de verkiezingen toch te laten doorgaan. Ook daar valt iets voor te zeggen.

Felix Tshisekedi zou volgens betrouwbare informatie in 2018 niet hebben gewonnen. Het was Martin Fayulu, de kandidaat die werd aangeduid door een coalitie van oppositiepartijen (Lamuka), die toen de meeste stemmen zou hebben gehaald.

Maar omdat de dauphin van toenmalig aftredend president Joseph Kabila zo’n slechte resultaten had behaald, besloot Kabila dat het beter was het op een akkoord te gooien met de andere verliezer, Tshisekedi. In ruil voor een deel van de macht mocht die de overwinning claimen.

Een overwinning voor de democratie was het allerminst, toch leek een vredevolle machtsoverdracht op een manier toch iets hoopgevend te zijn. Tshisekedi maakte van gratis onderwijs een prioriteit en beloofde dat hij een einde zou maken aan het geweld in het oosten van het land. Twee beloftes die hij wel probeerde, maar niet kon waarmaken.

Onderwijs bleef ondergefinancierd

Gratis is het basisonderwijs nog steeds niet. Met steun van de Wereldbank werd fors geïnvesteerd in het onderwijs. Daarnaast kreeg een deel van de leerkrachten een salaris uitbetaald. Toch bleef meer dan de helft van de leerkrachten onbezoldigd aan het werk. Ook voor lesmateriaal waren er geen nieuwe middelen.

Ideeën waren er, maar de oogst is mager.

Aanvankelijk moesten ouders geen inschrijvingsgeld meer betalen, maar ook dat bracht scholen alleen maar in grotere problemen. Ondertussen vragen de meeste scholen opnieuw een supplement. Gratis was het onderwijs dus niet.

Bovendien werd het onderwijsproject van Tshisekedi overschaduwd door een corruptieschandaal. In 2021 werd toenmalig minister van Onderwijs, Willy Bakonga, veroordeeld tot een gevangenisstraf van drie jaar voor corruptie.

Dat het überhaupt tot een veroordeling kwam, is wellicht het goede nieuws. Bakonga was een getrouwe van Kabila en kreeg al na negen maanden een presidentieel pardon. Op die manier toonde Tshisekedi wie de macht had. Tijdens zijn presidentsschap stak hij in ieder geval veel energie in dat machtsspel, waardoor de beloofde grote veranderingen toch uitbleven.

Oost-Congo bleef een conflictzone

Nochtans ondernam Tshisekedi meer dan zijn voorganger om de chronische oorlog in Oost-Congo aan te pakken. In twee oostelijke provincies riep hij een staat van beleg uit in de hoop op die manier het leger meer slagkracht te geven.

Maar dat staat van beleg beëindigen lukte dan weer niet en het leidde helaas ook niet tot meer veiligheid. De onveiligheid is zelfs alleen maar toegenomen.

Ondertussen kregen de VN-Blauwhelmen (die deel uitmaken van de VN-vredesmissie Monusco) de vraag om hun aangekondigde vertrek te versnellen. Troepen van de Oost-Afrikaanse Gemeenschap tekenden voor een wissel van de macht op Congolese bodem met een eigen militaire operatie.

Na vijf jaar Tshisekedi zijn de zeven miljoen ontheemde Congolezen in het oosten een trauma en ontgoocheling rijker.

Maar begin december keerden de Keniaanse, Oegandese, Burundese en Zuid-Soedanese troepen van die operatie weer huiswaarts. Onenigheid over wie die troepen moest betalen, zorgde voor een versneld einde van de samenwerking. Onder meer Burundese soldaten zouden klagen dat ze nog steeds niet volledig betaald werden voor hun deelname aan de operatie.

De door Rwanda gesteunde rebellen van M23 staan dan weer sterker dan ooit. Ook het aantal vluchtelingen in de regio bereikte een recordhoogte. Veel van de zeven miljoen ontheemden zullen geen kans krijgen om hun stem uit te brengen. Na vijf jaar Tshisekedi zijn ze een trauma en ontgoocheling rijker.

Stemmen doet dromen

Ook wat andere beleidsdomeinen betreft trekken analisten tot vergelijkbare conclusies. Wat betekende de regering onder leiding van Tshisekedi op vlak van landbouw, in een land waar meer dan 80% van de bevolking van landbouw leeft? Ideeën waren er, maar de oogst is mager, klinkt het bij een groep landbouwexperten die de balans opmaken.

Maar, zo stelde Annie Matundu Mbambi afgelopen zomer, dat er in een complex land als Congo misschien meer tijd nodig is om resultaten te boeken, houdt ergens wel steek. Dat verkiezingen altijd nieuwe slachtoffers maken omdat het geweld voor en na de stembusgang vaak piekt, is ook een valabel argument.

Passy Mubalama wierp als tegenargument op dat ‘verkiezingen ons kunnen helpen dromen van sterkere instellingen en die zijn noodzakelijk om vrede te bewerkstelligen’. Dat bijna 44 miljoen Congolezen (van de ruim 97 miljoen) zich registreerden als kiezer, laat zien dat zij ondanks de vele bedenkingen, verzuchtingen en bezorgdheden, die hoop levend willen houden.

Ondanks problemen met het stemmateriaal of twijfels over identiteitsdocumenten, wat argumenten zijn om de verkiezingen uit te stellen, is elke stembusgang ook een vorm van nationale actiedag. Ondanks hun stevige dosis realisme, willen veel burgers tóch van zich laten horen.

Dat er maar liefst 24 presidentskandidaten zijn is een geschenk voor Tshisekedi. Er is er weinig twijfel dat hij in 2024 aan zijn tweede mandaat zal beginnen. Zetels in de regering en in nationale en provinciale parlementen zullen wat herverdeeld worden, maar grote verschuivingen worden niet verwacht.

M23 blijft dreigen

Vanuit het Keniase Nairobi maakte de voormalige voorzitter van de nationale kiescommissie, Corneille Nangaa bekend dat hij een nieuwe politiek-militaire coalitie had opgericht. De Alliance Fleuve Congo verenigt volgens hem verschillende rebellengroepen, waaronder de M23, in een politiek platform.

De Keniaanse president distantieerde zich snel. In Rwanda bleef het verontrustend stil. Eind november spraken een groep regionale leiders in de Angolese hoofdstad Luanda nog over een staakt-het-vuren dat zou zijn afgesproken met de door Rwanda gesteunde rebellen van het M23.

De Rwandese president Paul Kagame was niet afgereisd naar Angola, maar had wel een van zijn ministers afgevaardigd. Leiders van de M23 waren er niet. Het staakt-het-vuren werd niet gerespecteerd. Een woordvoerder van de M23 zegt dat ze zich deze week wel aan een tijdelijk staakt-het-vuren zullen houden, onderhandeld door de Verenigde Staten.

Twee dagen voor de verkiezingen, beloofde Tshisekedi dat hij bij een herverkiezing Rwanda de oorlog zou verklaren. Die oorlogstaal lijkt in het oosten van Congo heel wat mensen op de valreep te kunnen overhalen om de president toch nog een kans te geven. Een gevaarlijke verkiezingsbelofte die anderen dan weer hoop voor angst doet inruilen.