“‘‘Schakelt Peru’s eindeloze democratische transitie eindelijk een versnelling hoger?’’

Voor de derde keer in veertig jaar tijd staat de deur richting democratische transitie nu op een kier in Peru.

Ministerio de defensa del peru / Flickr (CC BY 2.0)

Op 11 april kiezen de Peruanen een nieuwe president. Een nijpend gebrek aan zuurstof en gespecialiseerde zorg jaagt elke dag meer dan 200 Peruaanse COVID-19-patiënten de dood in, terwijl de eerste vaccins verdeeld werden onder de politieke en economische elite. Schakelt Peru’s eindeloze democratische transitie eindelijk een versnelling hoger? Of blijft het volk verder ten prooi vallen van de corrupte politieke en economische elite?, vraagt historica Eva Willems zich af in dit opiniestuk.

Laat ons eerst even kijken naar de recente geschiedenis om de nakende verkiezingen beter te begrijpen. De Peruaanse democratie is nog jong. Pas in 1980, na afloop van een decennium linkse dictatuur van generaal Juan Velasco Alvarado, werden er voor het eerst presidentsverkiezingen met algemeen stemrecht georganiseerd.

Deze democratische transitie werd al op de vooravond van de verkiezingen gekaapt door de Maoïstische rebellen van het Lichtend Pad. In Chuschi, een dorpje in het Andesgebergte, overmeesterden militanten van de radicale splintergroep van de communistische partij de verkiezingsambtenaren en verbrandden de kiesbiljetten op het dorpsplein. Wat een feest van de democratie moest worden, ontaardde in een gewapende strijd die aan 70.000 Peruanen het leven kostte.

In 1992 kreeg de fragiele democratie opnieuw een mokerslag. De in 1990 verkozen president Alberto Fujimori ontbond het parlement en installeerde opnieuw een dictatuur, ditmaal neoliberaal-rechts van slag. De uitverkoop van het land aan bedrijven en de uitholling van de publieke sector werden in 1993 verankerd in de grondwet die sindsdien ongewijzigd blijft.

De corruptie blijkt zo geïnstitutionaliseerd dat alle presidenten na Fujimori intussen in de gevangenis zitten, zaten of gerechtelijk onderzocht worden.

Fujimori’s regime werd berucht voor grootschalige omkoping en illegale drugs- en wapenhandel met de Colombiaanse rebellen van de FARC terwijl het paramilitaire doodseskader Grupo Colina afrekende met dissidenten. In 2000 werd de grond onder Fujimori’s voeten te heet. Nog voor hij kon toegeven aan de protesterende volksmassa’s van de legendarische Mars van de Vier Windstreken, nam de president ontslag via fax vanuit zijn vluchtoord in Japan.

Opnieuw brak er een periode van democratische transitie aan. Er kwam een overgangsregering en een waarheids- en verzoeningscommissie die onderzocht hoe de Peruanen moesten omgaan met de gevolgen van twee decennia burgeroorlog en dictatuur.

Politiek schouwspel

We schrijven opnieuw twintig jaar later en de structurele hervormingen van de politieke en gerechtelijke instellingen aanbevolen in het eindrapport van die commissie in 2003 bleven uit. De corruptie blijkt zo geïnstitutionaliseerd dat alle presidenten die na Fujimori verkozen werden intussen in de gevangenis zitten, gezeten hebben of gerechtelijke onderzoeken lopende hebben omwille van hun betrokkenheid in grootschalige nationale en internationale omkopingschandalen.

Dit lot was ook de in 2016 verkozen president Pedro Pablo Kuczynski beschoren, die in 2018 aftrad en opgevolgd werd door vicepresident Martín Vizcarra. De dramatische plotwendingen die het politieke theater van Peru kenmerken, werden wellicht het best belichaamd door de figuur van Alan García, president van 1985-1990 en 2006-2011.

Toen de politie in april 2019 aanbelde met een arrestatiebevel nam García telefonisch afscheid van zijn vrouw in Miami, trok een pistool uit de lade van zijn bureau, en schoot zichzelf door het hoofd.

Crisis en volksprotest

In november 2020, enkele maanden na de straatprotesten in Chili en Ecuador, kwamen in volle coronacrisis miljoenen Peruanen op straat om hun verontwaardiging over de eindeloze politieke malaise te uiten. De directe aanleiding was de coup van enkele malafide parlementsleden tegen president Vizcarra, één van de eerste politieke figuren in lange tijd die de strijd tegen corruptie serieus leek te nemen.

Betoging tegen op de Plaza San Martin in Lima, 12 november 2020

Johnattan Rupire / Wikimedia (CC BY-SA 4.0)

Net omdat het parlement Vizcarra’s hervormingen tegenwerkte, had de president eerder in 2019 op grondwettelijke wijze het huis van – zogenaamde — volksvertegenwoordigers tijdelijk ontbonden. De motie van wantrouwen die tegen Vizcarra bedisseld werd, leek dus het meest op een politieke wraakactie, gedreven door de belangenvermenging van de parlementsleden in kwestie met de economische elites.

Dat politici schaamteloos miljoenendeals sloten terwijl Peruanen massaal stierven aan COVID-19 en hun inkomen verloren, was de druppel te veel. Het volk kwam massaal op straat maar betaalde een hoge prijs: twee twintigers werden doodgeschoten door de politie terwijl ze vreedzaam betoogden, honderden burgers geraakten gewond als gevolg van de politierepressie.

Couppleger en zelfverklaarde president Manuel Merino hield het in het klimaat van volkswoede dat volgde op de dood van Inti Sotelo en Brian Pintado niet lang uit in het presidentieel paleis. Hij gooide na een week de handdoek in de ring en een overgangsregering werd aangesteld tot aan de verkiezingen op 11 april.

Een nieuwe transitie?

Voor de derde keer in veertig jaar tijd staat de deur richting democratische transitie nu op een kier. Zoals steeds is het landschap aan rechterzijde overbevolkt maar verdeeld, terwijl de linkerzijde het stigma van de gewelddadige geschiedenis met zich meetorst.

Onder andere de conservatieve populist Yohny Lescano, de fascistische Opus Dei aanhanger Rafael López Aliaga, en de rechtse econoom Hernando de Soto proberen elk op hun beurt de kiezer te overtuigen met een mix van cultureel (extreem)rechtse standpunten, bv. tegen abortus, LGBTQ-rechten en migratie, en neoliberale economische programma’s.

Keiko – dochter van – Fujimori slooft zich naar klassiek recept uit om haar vrouwelijke tegenkandidaat op links, Verónika Mendoza, op één lijn te plaatsen met de “terroristen” van het Lichtend Pad en de Peruanen ervan te overtuigen dat het land onder links bewind een tweede Venezuela zal worden.

De enige conclusie die tot zover met zekerheid uit de meest betrouwbare peilingen te trekken valt, is dat de burgers niet warm worden van het aanbod.

Fujimori greep in 2016 nipt naast het presidentschap en hoewel ook zij nu al met één been in de gevangenis zit wegens corruptie, lijkt ze een kat met zeven levens.

Mendoza is de enige progressieve kandidaat en heeft haar politiek talent duidelijk verder ontplooid sinds de campagne van 2016. De 40-jarige uit Cuzco slaagt erin om haar standpunten op eloquente wijze in het Spaans én Quechua naar de kiezer te vertalen en kwam als duidelijke winnaar uit één van de presidentiële debatten vorige week.

Of ze als feministe in een diep machistische samenleving ook nog eens het cordon sanitaire rond links zal kunnen doorbreken is nog maar de vraag. De speerpunten van haar programma – werk, zuurstof, vaccinatie en internettoegang voor afstandsonderwijs – zijn alvast heel wat concreter dan die van pakweg Lescano, die beweert dat COVID-19 te genezen valt met zout en sterke drank en wiens politieke motto — ‘wees geen dief, leugenaar of luierik’ – ironisch genoeg de verwijten jegens de politiek echoot die in november door de straten klonken.

De enige conclusie die tot zover met zekerheid uit de meest betrouwbare peilingen te trekken valt, is dat de burgers niet warm worden van het aanbod. De vijf populairste kandidaten kunnen elk slechts 7 tot 10 procent van de kiezers achter zich scharen; maar liefst 18 procent geeft aan blanco of ongeldig te zullen stemmen. De verkiezingen vinden bovendien plaats ten midden van de piek van de tweede golf. Het is waarschijnlijk dat — ondanks de stemplicht — het besmettingsgevaar veel mensen thuis zal houden. Dat wil zeggen dat de strijd zo goed als zeker pas zal beslecht worden in een tweede ronde.

Hoopvol maar moe

‘De presidentsverkiezingen waren al lang uitgehold, maar in 2021 lijken ze absurder dan ooit.’

De vinger aan de pols houden in mijn eigen netwerk van vrienden en collega’s levert een verslag van gemengde gevoelens op. Verschillende van hen verloren onlangs directe familieleden aan COVID-19, waagden hun eigen leven op straat tijdens de protesten in november, verloren hun job, zijn al een jaar afgesloten van vrienden en familie in binnen- en buitenland. Ze zijn moegestreden.

Je vader zien sterven omdat de prijzen voor een ziekenhuisbed oplopen tot 30.000 euro, onder vuur genomen worden met kogels en traangas wanneer je de straat opgaat om te protesteren: je zou voor minder cynisch worden. Een vriend uit Lima, schrijver en historicus, beschrijft deze verkiezingen als ‘je eigen foltermethode kiezen’. ‘De presidentsverkiezingen waren al lang uitgehold, maar in 2021 lijken ze absurder dan ooit’, oppert hij.

Onder progressieve hoogopgeleiden, sociale middenveldorganisaties en fracties van de Peruaanse diaspora in Europa en de Verenigde Staten vertaalt de hoop op verandering zich dan weer in resolute steun voor Mendoza.

De nieuwe president zal hoe dan ook de natie uit haar as moeten doen herrijzen. De sociaaleconomische ravage na één jaar pandemie is enorm, en de meeste Peruanen zitten op hun tandvlees. Wat een feestjaar moest worden – Peru viert op 28 juli haar 200-jarig bestaan – veranderde in een nachtmerrie.

Dat de stroom van internationale toeristen die het land naar aanleiding van de jarenlange voorbereidde bicentenario hoopte te ontvangen zal uitblijven, lijkt intussen vast te staan. Terwijl de kandidaten verwoed strijden om het presidentschap, en burgers op straat kamperen in de hoop zuurstofflessen te bemachtigen, gaan de kolibries op Machu Picchu een tweede rustige zomer tegemoet.

Eva Willems is historica en post-doctoraal onderzoeker aan het Center for Conflict Studies van de Philipps-Universiteit in Marburg, Duitsland. Ze voert onderzoek naar overgangsgerechtigheid en reparaties voor slachtoffers van gewapend conflict in Peru, Guatemala, Oost-Timor en Noord-Ierland.