“‘‘Voor het Congolese volk geldt existentiële eenzaamheid’’

7 november 2022: Congolese vrijwilligers bieden zich aan bij het Congolese leger in Goma om te strijden tegen M23.

© Alexis Huguet / AFP

In Oost-Congo geldt een enorme déja-vu. Tien jaar nadat de rebellenbeweging M23 de stad Goma voor het eerst innam, krijgt het de stad opnieuw in het vizier. ‘Niemand lijkt te weten wat er moet gebeuren,’ schrijft MO*medewerker Kris Berwouts, ‘en de Congolese bevolking ondergaat het met steeds meer woede en frustratie’.

Soms lijken de dingen in kringetjes te draaien. Soms zelfs zo erg dat je er duizelig van wordt. Sinds 29 oktober heeft de in 2013 verslagen rebellengroep M23 Goma binnen handbereik, de stad die ze in november 2012 al een tiental dagen bezet hielden.

M23 keerde al een klein jaar terug. Het dook op op een moment dat president Tshisekedi probeerde de situatie in oostelijk Congo onder controle te krijgen door de regio in twee stappen te militariseren.

Eerst door in de twee meest gewelddadige provincies, Noord-Kivu en Ituri, de staat van beleg af te kondigen. Toen dat weinig zoden aan de dijk bracht, haalde hij er het Oegandese leger op bilaterale basis bij. Dat moest de klus klaren, in de eerste plaats tegen de rebellen van het ADF rond de stad Beni.

De terugkeer

Op dat moment verscheen M23 terug op het terrein. Net als tien jaar geleden wordt het gesteund door Rwanda, dat van oudsher een slechte relatie heeft met Oeganda. Beide landen gingen in het verleden herhaaldelijk met elkaar in de clinch op Congolese bodem. Rwanda slikte het niet dat Oeganda actief was in de DRC terwijl het zelf buitenspel stond.

Net als tien jaar geleden wordt M23 gesteund door Rwanda, dat van oudsher een slechte relatie heeft met Oeganda.

De eerste maanden merkte de buitenwereld weinig van de hernieuwde activiteit, maar begin april werden de gevechten intenser. In juni nam M23 zelfs het grensstadje Bunagana in. Dat was een zware psychologische klap voor de Congolese publieke opinie en de overheid.

Vorige week probeerde het Congolese leger Bunagana te heroveren. Dat lukte niet, en in de tegenaanval veroverde M23 de stadjes Rutshuru en Kiwanja, op zo’n 70 kilometer van Goma. Plots lijkt het innemen van Goma opnieuw een optie. Mits de nodige steun uit Rwanda natuurlijk. Dat lijkt niet onmiddellijk de bedoeling maar dat leek het in 2012 ook niet.

Rwanda ontkent elke directe betrokkenheid van zijn leger bij de recente ontwikkelingen. Ze linken de versterking van M23 aan een intensere rekrutering in de vluchtelingenkampen van Congolese Tutsi op Rwandese bodem en in milieus van gedemobiliseerde soldaten die er niet in geslaagd zijn zich een volwaardig burgerleven uit te bouwen.

Ook de op het Congolese leger veroverde wapenvoorraden gaven M23 een nieuw elan. Maar volgens een gelekt rapport van het VN-Expertenpanel zit Rwanda wel degelijk achter de successen van M23. De experten documenteren de logistieke steun van het Rwandees leger en het integreren van regeringssoldaten in de M23-rangen. Op 29 oktober heeft de Congolese regering de Rwandese ambassadeur in Kinshasa, Vincent Karega, uitgewezen.

Oorlogsdreiging

Daarmee verhoogt het risico op een regionaal open conflict. De vijandelijkheden creëren een humanitaire noodsituatie, in de eerste plaats voor de 180.000 ontheemden die door de hernieuwde M23-activiteit have en goed hebben verlaten.

De acute oorlogsdreiging brengt een verhoogde diplomatieke activiteit met zich mee: de Europese Unie en de Verenigde Staten hebben intens contact met Kinshasa en Kigali in functie van dialoog en een staakt-het-vuren. De VS riepen Rwanda op de steun aan M23 stop te zetten.

AU-voorzitter Macky Sall en VN-secretaris-generaal Guterres proberen ook hun invloed te laten gelden. Maar de enige instantie die op korte termijn het verschil zou kunnen bieden – de troepenmacht van de East African Community waar men het al zes maanden over heeft – komt maar niet uit de startblokken.

Woede

Ondertussen bereiken de frustratie onder de bevolking en de radicaliserende publieke opinie nog maar eens een kookpunt. Op maandag 31 oktober hebben enkele duizenden woedende mensen in Goma gedemonstreerd tegen Rwanda.

Een dag nadien werden Monusco-troepen die zich ‘strategisch en tactisch’ terugtrokken uit Rumangabo, niet ver van Goma bestormd en met stenen bekogeld door een paar duizend ontheemden die zich aan de rand van de stad verzameld hadden.

Minstens één VN-voertuig werd in brand gestoken. Amper drie maanden na de rellen rond een paar Monusco-basissen in het oosten van Congo kan dat tellen. De VN-missie lijkt gereduceerd tot een irritante figurant.

Te rijk voor vrienden?

Het wordt weer een rondje bang afwachten. Niemand lijkt te weten wat er gaat gebeuren. Wat er moet gebeuren. De Congolese bevolking staat er nog maar eens alleen voor.

De kans dat president Tshisekedi zijn belofte het oosten te stabiliseren hard gaat maken, wordt steeds kleiner. De Congolese staat is ondanks vele inspanningen nog steeds niet uit zijn as herrezen, en het leger blijft meer deel van het probleem dan van de oplossing. Het blijft verdeeld en onderhevig aan zwaar wanbeheer.

Ondanks goed gedocumenteerde rapporten over Rwandese misdaden tegen de menselijkheid kan het zich nog bijna alles permitteren.

Rwanda, door de mensen in Oost-Congo nog steeds als de belangrijkste bedreiging beschouwd – wordt nog steeds met pincetten benaderd. Dat komt omdat het land zich positioneert als stabiele factor in een erg instabiele omgeving. Het vangt vluchtelingen uit Europa op, jaagt jihadisten uit strategische streken in Mozambique, levert steun aan Afrikaanse vredesmissies…

Ondanks goed gedocumenteerde rapporten over Rwandese misdaden tegen de menselijkheid, met het mapping report van het VN-Mensenrechtenbureau (OHCHR) uit 2010 voorop, kan het land zich voorlopig nog steeds bijna alles permitteren. De buurlanden en de ruimere internationale gemeenschap blijven vooral geïnteresseerd in de grondstoffen en het strategisch belang van het land.

Is Congo dan toch te rijk voor vrienden?

Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek, waarmee journalist Kris Berwouts de machtswissel na de Congolese verkiezingen van december 2018 onderzoekt.