“‘‘De klimaatverandering moet ook als een gezondheidsprobleem aangepakt worden’’

‘Het inperken van fossiele brandstoffen zal een onmiddellijk positief effect hebben op de luchtkwaliteit. Daardoor zal er meteen een betere volksgezondheid zijn.’

Mark Roentahlenberg / Pixabay

Naar aanleiding van de gerechtelijke uitspraak in de Klimaatzaak waren er heel wat verontwaardigde reacties, zowel van verantwoordelijke politici als van luide mediafiguren. Zo stelde professor Geodynamiek Manuel Sintubin in De Standaard dat een uitstootreductie vandaag niet onmiddellijk zou leiden tot een betere bescherming van de volksgezondheid.

Met een hele nauwe focus op CO2-reductie alleen heeft hij daar theoretisch misschien wel gelijk in. Toch viel ik eerlijk gezegd van mijn stoel door die eenzijdige benadering van iemand die zich toch een belangrijke stem acht in het klimaatdebat.

Dat is iets wat we in Vlaanderen helaas veel te vaak zien: slechts vanuit één of enkele oogpunten naar een complex probleem kijken. Dat is niet volgens de globale consensus wereldwijd. Als het over het klimaat gaat, moeten we het hele systeem bekijken, onderzoeken, bespreken en uitleggen. Hoe oneindig veel factoren elkaar beïnvloeden, met betrokkenheid van de meest getroffenen en met respect voor het herstel van historisch gegroeide ongelijkheden. En dit op mondiaal niveau.

Klimaat is een mondiaal probleem en moet met vereende krachten mondiaal aangepakt worden. Klimaatverandering is bijvoorbeeld ook een ernstig gezondheidsprobleem: de grootste mondiale bedreiging van de volksgezondheid op dit moment. Een Public Health-lens wordt aangeraden. ‘Een wat?’, zal u zich misschien afvragen.

Wat is Public Health?

1. Public Health is breed, multi- en transdisciplinair denken over hoe samenlevingen zo gezond mogelijk kunnen zijn. Het is werken op niveau van de bevolking, de omgeving en condities waarin mensen leven. Beïnvloedende factoren zijn onder andere economie, politiek, bestuur, culturele en maatschappelijke normen. Inclusief mentale gezondheid en welzijn, gedragswetenschappen, technologie, stedenbouw, wetgeving en rechten, enzovoort.

2. Het is ook veldwerk in de vorm van dienstverlening, gezondheidszorg en preventie met specifieke aandacht voor de meest kwetsbaren en hun omgeving, met participatie van de betrokkenen. Dus met beide voeten in de modder van de dagelijkse strijd die het leven voor velen is. Weinig ivoor, weinig toren.

3. Tot slot is het de verdediging van de volksgezondheid door politieke pleitbezorging voor sociale rechtvaardigheid, tegen ongelijkheid, voor de verbetering van de sterke sociale determinanten van “gezond en wel zijn”, bottom-up en niet top-down. De sterkste factoren voor ongezondheid en gezondheidsongelijkheid liggen namelijk buiten het domein van de gezondheidszorg of biologie: armoede, sociale exclusie (inclusief racisme), slechte werk- en woonomstandigheden, onder-investeringen, opleidingsongelijkheid, werkgelegenheid, besparingsideologie, commerciële determinanten van gezondheid, politieke economie, enzovoort.

Deze toelichting is belangrijk. Tijdens de covidpandemie werd immers duidelijk dat veel mensen, zelfs artsen en professoren en de media, niet goed weten wat Public Health nu eigenlijk is. Het is per definitie transdisciplinair, en in continue dialoog met de rest van de wereld in globale solidariteit.

Gezondheid centraal stellen

Public Health betekent letterlijk Volksgezondheid. Dit doet in Vlaanderen en België echter sterk denken aan een ministerie, terwijl het véél meer is dan dat. Het wordt ook wel eens sociale geneeskunde en epidemiologie genoemd. Dat legt voor velen dan weer de nadruk op “genezen” en op “epidemies”, terwijl het niet enkel epidemies betreft en het vooral gaat over het voorkomen van ongezondheid en ongezonde omgevingen. Vandaar dat ik de term Public Health nog vaak verkies.

Er bestaat ook het domein dat we Planetary Health noemen: “het gezond en wel zijn” van planeet en mens, hoe die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Dit houdt het principe in dat we “gezond en wel zijn” centraal te stellen in elke beleidsbeslissing, in plaats van bijvoorbeeld het Bruto Binnenlands Product (BBP).

Hier bestaat in de wereld een exponentieel groeiend draagvlak voor. Dit zal binnenkort de nodige kritische massa bereiken om dan snel tot ingrijpende transformaties te leiden. Het is erg frustrerend om telkens opnieuw te ervaren hoe verdomd traag ons land en z’n academici, media, beleidsmakers, publieke stemmen mee zijn met goed onderbouwde wereldwijde ontwikkelingen. Deze traagheid is soms onwetendheid. Men blijft te vaak rond eigen kerktoren debatteren en zich enkel inspireren op lokale stemmen. Men neemt niet deel aan de mondiale dialoog waardoor debatten heel arm blijven.

Hiermee dan ook meteen een oproep aan iedereen, iedere discipline, ook bijvoorbeeld het federaal klimaatcentrum om veel meer aandacht te geven aan “gezond en wel zijn” en het als centrale indicator voor succes te gebruiken. Dit werd bepleit tijdens de COP28 door de Wereldgezondheidsorganisatie en 40 miljoen gezondheidswerkers, met voor het eerste in de geschiedenis een hele dag aan het onderwerp besteed.

Waarom gezondheid centraal stellen? Niet omdat ik persé wil opkomen voor m’n eigen vak of sector. Neen, omdat gezondheid de allergrootste wens is van de mensen, mondiaal en lokaal. Met nieuwjaar zullen we het opnieuw horen in de vele wensen. Maar ook grondig onderzoek na onderzoek, doorheen de tijd, en over heel de wereld, toont dit telkens opnieuw aan. Over een breed draagvlak gesproken. Als je mensen mee wil krijgen moet je het over hun grootste bezorgdheid hebben, dat maakt de zaken veel concreter.

Als je mensen mee wil krijgen moet je het over hun grootste bezorgdheid hebben, dat maakt de zaken veel concreter.

Een voorbeeld van “onderlinge afhankelijkheid van factoren”: sterke uitstootreductie zal niet gaan zonder ook een vermindering van de verbranding van fossiele brandstoffen. Er zijn geen scenario’s waar die twee niet innig met elkaar verbonden zijn. Het inperken van fossiele brandstoffen zal een onmiddellijk positief effect hebben op de luchtkwaliteit. Daardoor zal er meteen een betere volksgezondheid zijn.

België en Vlaanderen hebben namelijk al lang véél te slechte lucht. De gemiddelde respiratoire gezondheid is niet zo goed in vergelijking met andere landen . De economische kost van de gezondheidseffecten van luchtvervuiling in België is 17 miljard euro per jaar. Dit werd aangetoond door enerzijds de WHO samen met de OESO, en anderzijds de Wereldbank, toch niet echt bekend om hun extremisme.

De European Respiratory Society, een wetenschappelijke vereniging van 10.000’en wetenschappers in longgezondheid en ademhaling, is duidelijk in haar recente consensus-statement. Mensen met respiratoire problemen, en zo zijn er heel erg veel in ons land, zijn nu de eerste slachtoffers van klimaatverandering en luchtvervuiling. De Europese regelgeving moet strikter.

Ook in de hele stikstofdiscussie is er gebrek aan systemisch denken, en worden bijvoorbeeld de gezondheidseffecten volledig achterwege gelaten in de discussie. Als men dat wel zou doen, zou men zien hoeveel meer positieve effecten stikstofreductie op het algemeen belang heeft, ook economisch. Gezondheid is economie. We deden hierover al een aparte oproep in De Standaard.

Minder uitstoot heeft onmiddellijke gezondheidseffecten

Terug naar de kritiek op de gerechtelijke uitspraak. Klimaatverandering is meer dan enkel uitstoot, en uitstoot is meer dan enkel CO2. Het is onmogelijk om tot flinke uitstootreductie te komen zonder de beperking van fossiele brandstoffen in te voeren. Als we vandaag minder uitstoot hebben van toxische restproducten van die fossiele brandstoffen, zal er vandaag al een betere luchtkwaliteit zijn, en zullen er vandaag, of ten laatste morgen, ook al positieve gezondheidseffecten te zien zijn.

Minder mensen zullen opgenomen worn met acute astma aanvallen of acute myocardinfarcten (erg duur), minder spoedconsultaties voor respiratoire en cardiovasculaire aandoeningen, minder medicijngebruik (bijvoorbeeld puffers), minder productiviteitsverlies en absenteïsme, enzovoort. De effecten op gezondheidssysteem, volksgezondheid en economie zijn onmiddellijk zichtbaar.

Het is een mythe dat preventie alleen maar effecten op lange termijn heeft.

Het is een mythe dat preventie alleen maar effecten op lange termijn heeft. Dit werd duidelijk vastgesteld bij bijvoorbeeld de invoer van het rookverbod in de horeca, tijdens de spelen in Beijing toen het autoverkeer plotsklaps gehalveerd werd, tijdens autoloze zondagen en omgekeerd bij periodes of op locaties met hoge vervuiling.

Het betoog dat een uitstootreductie vandaag, geen onmiddellijke verbetering van de gezondheid van de bevolking zou geven, valt hierdoor uit elkaar. En ja, ook juridisch moet men meer vanuit verschillende aspecten denken, want gezondheid is wel degelijk een grondrecht en mensenrecht, dus de bescherming van volksgezondheid een plicht van beleidsmakers.

België is allerlei verdragen aangegaan, heeft allerlei beloftes gedaan. Het heeft meegestemd in EU voor een betere gezondheid, betere lucht en voor klimaatinspanningen, heeft mee doelstellingen bepaald. Een rechtbank mag dan gerust ons land eens op de vingers tikken als het zelf niet voldoet aan al die wetten en engagementen, die ze zelf mee gestemd heeft. Een rechtengebaseerde benadering noemen we dat in het jargon.

Dit is meteen ook een goede argumentie voor de Klimaatzaak in cassatie. Want de Klimaatzaak is eigenlijk ook een luchtzaak en een gezondheidszaak. Het probleem is belangrijk genoeg en verdient een goed doordachte aanpak die alle van elkaar afhankelijke aspecten evenwaardig behandelt.

Onze economie en ons welzijn zullen er alleen maar wel bij varen. Gezondheid is economie.

Dr Wouter Arrazola de Oñate is public health directeur van de Belgische en Vlaamse wetenschappelijke vereniging voor respiratoire gezondheid (BELTA-VRGT).