“‘De krimpende ruimte om kritiek te geven’

Er was onrust in het grote democratiebos, gelegen in het land van belofte. Er waren vreemde vogels neergestreken, bont gekleurd en anders gebekt. De inheemse soorten werden zenuwachtig. De trekkers zagen er moe, bang en erg arm uit.  Ze wilden een graantje meepikken, zich nestelen zelfs … . Slechts een paar vogels leken te wachten op een gunstige wind om verder te vliegen, de zee over naar Engeland.

De schreeuweksters uitten als eersten hun ongenoegen. Hoog in de boomtoppen joelden de wielewaalen mee. “Roofvogels zijn het, koekoeken die hun eieren in onze nesten komen leggen. Ze zingen niet zoals wij.  En moet je dat verenkleed zien.” De vreemde vogels werd de toegang tot het bos geweigerd. ”Het bos is vol”, klonk het, al kon niemand dat echt duidelijk aantonen.  De inwijkelingen die zich toch zonder toestemming in het bos waagden, werden zonder pardon in volières gestopt. Niet meer wetend waar naartoe verzamelden ze dan maar in het open middenveld,  waar ze geholpen werden door soortgenoten die het niet eens waren met dit angstig gekweel. Zij brachten graantjes en insecten, hielpen met het zoeken naar een nest en luisterden graag naar het lied van de nieuwkomers. Ze waren oprecht nieuwsgierig:

“Zijn jullie echt zo anders als men kraait?” Het antwoord bleek wel mee te vallen: “Ook wij verlangen naar ruimte om te vliegen, maar vooral naar een veilig nest om onze jongen groot te brengen.” “Waarom wilden jullie weg uit jullie land?”  “Wij wilden helemaal niet weg uit ons land”, klonk het antwoord verrassend, “onze dromen werden verjaagd en daarom zijn we ze achterna gereisd.” “En hoe werden jullie dromen dan verjaagd?” “Dat is een lang verhaal.” “Vertel!”

Voor bijna 70 miljoen mensen in de wereld is vluchten harde realiteit en eindigt het verhaal niet met de woorden ‘en ze leefden nog lang en gelukkig’ … .

En allemaal brachten ze hun verhaal. Hoe bang ze waren geweest toen de gevechtsvliegtuigen over hun hoofden scheerden en zoveel bommen dropten tot er niets meer overeind stond.  Hoe ze honger hadden geleden omdat er uiteindelijk echt niets meer te eten was. Hoe ze gestreden hadden tegen onrecht maar de strijd hadden moeten staken omdat ze zelf dreigden gevangen genomen te worden.  Hoe ze hadden getwijfeld of ze nu echt wel zouden vertrekken, want het afscheid was zwaar en de reis gevaarlijk. Hoe ze uiteindelijk toch beslist hadden diegenen die ze lief hadden achter te laten en hoe ze, omdat er geen andere optie was, hun lot in handen hadden gelegd van criminelen die tegen grof geld beloofden hen weg te halen van het gevaar. Zij die zelf nooit iets hadden misdaan, maar alleen op zoek waren naar een gewoon leven.  Ze vertelden over de gruwel die ze hadden meegemaakt onderweg en hoe ze nu verteerd werden door heimwee en angst om het lot van diegenen die te zwak waren geweest om mee te vertrekken.  Hoe ze verscheurd zijn door schuldgevoel omdat er geen geld genoeg was om iedereen te laten vluchten.

Voor bijna 70 miljoen mensen in de wereld is vluchten harde realiteit en eindigt het verhaal niet met de woorden ‘en ze leefden nog lang en gelukkig’ … .

In de afgelopen 30 jaar heb ik, als advocaat gespecialiseerd in het vreemdelingenrecht, veel geluisterd naar verhalen over gebroken dromen. Dromen van respect voor de meest fundamentele rechten, zoals het recht op een veilig leven, het recht op gelijke behandeling, het recht op een dak boven het hoofd, voldoende voedsel, toegankelijk onderwijs en gezondheidszorg.

Slechts een klein deel van de mensen die op de vlucht zijn voor oorlog en vervolging komt naar Europa. In onze democratische samenlevingen blijven ze hun dromen najagen. Ze zijn verbaasd als ze zien dat democratie het respect voor mensenrechten niet garandeert. Ze zijn teleurgesteld als ze merken dat er een verschil is tussen theorie en praktijk. Ze zijn ontsteld als blijkt dat er voor de meesten van hen geen veilig leven is, geen recht op gelijke behandeling, geen recht op bescherming tegen onmenselijke behandeling.

Ze komen terecht in kampen op een van de Griekse eilanden, waar ze aan hun lot worden overgelaten. Waar ze worden misbruikt door onze democratisch gekozen Europese leiders om diegenen te ontmoedigen die nog overwegen om te komen.  Ook hier in België gebruiken sommige politici mensen die bescherming nodig hebben als pionnen in een pervers politiek spel.

Democracy is two wolves and a lamb deciding on what to have for lunch.

Is het dan toch waar?  Ons democratisch systeem slaagt er niet altijd in te garanderen dat mensen de rechten die ze hebben effectief kunnen uitoefenen. Dat geldt niet alleen voor de nieuwkomers, maar voor velen van ons. Het huidige protest van de zogenaamde ‘gele hesjes’ draait ook om die centrale eis: het recht op een waardig leven. ‘We willen leven, niet enkel overleven’, las ik deze week. Recht op een goed betaalde baan, zonder nepstatuut, een redelijke vergoeding voor mensen die ziek zijn, die hun baan hebben verloren, het recht op efficiënt openbaar vervoer, het recht op betaalbare gezondheidszorg. Betekent dit dat we onze democratie moeten opgeven? Ik denk het niet: de democratie is tenslotte veel meer dan twee wolven en een lam.  In een gezonde democratie is er voldoende ruimte voor een sterk maatschappelijk middenveld. Het is dat middenveld dat de wolven doet begrijpen dat het geen goed idee is het lam op te eten.

Ons democratisch systeem slaagt er niet altijd in te garanderen dat mensen de rechten die ze hebben effectief kunnen uitoefenen.

Het is net dat maatschappelijk middenveld dat de verkozen volksvertegenwoordigers en de regerende ministers bij de les houdt.  Het is dat middenveld, de burgers, de burgerbewegingen en de NGO’s die signaleren waar ons democratisch bestel faalt en waar het moet bijgestuurd worden.

Het is juist daarom dat naar dit middenveld moet geluisterd worden, dat dit middenveld moet in stand gehouden worden, dat het moet gekoesterd worden.

Jammer genoeg zien we dat er alsmaar minder plaats is voor deze kritische stem.

En dat is gevaarlijk. Zonder deze kritische stem blijven alleen de wolven over … .

Als Europese lidstaten geen veilige routes creëren voor mensen die bescherming nodig hebben, zijn er organisaties zoals Artsen Zonder Grenzen die dat doen.  Dan sturen zij schepen uit zoals de Aquarius die duizenden mensen van de verdrinkingsdood op de Middellandse Zee redden.

Maar als dat schip vervolgens aan de ketting wordt gelegd, dan is er niemand meer die mensen op de vlucht van de verdrinkingsdood redt.

Als mensen op de vlucht niet worden beschermd en gezinnen met jonge kinderen terechtkomen in geïmproviseerde kampen zoals in Calais, dan zijn er organisaties zoals vzw Humain met Patrick Legein die hen helpen.  Dan zijn er mensen zoals priester Maréchal uit Zeebrugge die hen brood en een kom soep geeft. Dan zijn er de mensen van Dokters van de Wereld die de meest elementaire medische zorg verlenen.  Dan zijn er organisaties zoals het Burgerplatform die zorgen voor de coördinatie van de burgers die hun logeerbedden ter beschikking stellen.

Maar als die mensen en organisaties vervolgens bang gemaakt worden met strafklachten wegens mensensmokkel, waardoor ze in de gevangenis belanden, als ter afschrikking wetsontwerpen worden ingediend die woonstbetredingen toelaten bij hen die mensen op de vlucht onderdak biedt, dan is er niemand meer die voor hen zorgt.

Wanneer nieuwkomers hun plek niet vinden in België, dan zijn er organisaties zoals Globe Aroma om de waardigheid van mensen te herstellen en hen een gevoel van menselijkheid te geven.

Maar als op zo’n plekken van creativiteit razzia’s gehouden worden door de politie op zoek naar mensen zonder papieren dan verdwijnt in enkele minuten het opgebouwde vertrouwen als sneeuw voor de zon.

De Liga voor Mensenrechten maakt zich ernstig zorgen over de manier waarop deze burgers, organisaties en ngo’s worden behandeld.  In plaats van hen te versterken in hun rol worden ze in toenemende mate bedreigd.

Wie zich kritisch durft op te stellen wordt ontslagen of wordt bedreigd met het ontnemen van subsidies.  Mensen die het aandurven gerechtelijke procedures te voeren tegen discriminerende maatregelen, zoals het invoeren van een boerkiniverbod, worden afgeschrikt met onbetaalbare claims.

De ruimte voor kritiek krimpt.  De uitvoerende macht trekt hierbij de lakens naar zich toe, ten koste van de wetgevende en vooral de rechterlijke macht.

De ruimte voor kritiek krimpt.  De uitvoerende macht trekt hierbij de lakens naar zich toe, ten koste van de wetgevende en vooral de rechterlijke macht. Toetsing en controle worden omzeild, in vraag gesteld of botweg genegeerd. In naam van de veiligheid. Kritische stemmen krijgen een hoop bagger over zich en het middenveld wordt zoveel mogelijk buitenspel gezet.

En dus is er een belangrijke taak weggelegd voor de Liga voor de Mensenrechten, als toetssteen en kritische stem, als verdediger van de fundamentele rechten van zij die niet in staat zijn of worden gesteld om zich te verdedigen,   als tegengewicht voor het overwicht van een overheid die in de vreemdelingen een zondebok zoekt om te verbergen dat zij eigenlijk niet in staat is de echte problemen aan te pakken.

Maar meer dan ooit is er vooral een belangrijke taak weggelegd voor ons allemaal als burgers, om kritisch te blijven en actief onze plaats binnen het democratisch bestel terug te claimen.  Voordat er helemaal geen ruimte meer voor is. Zwijgen en nietsdoen is geen optie meer.

Ik ben heel blij dat ik mij hier vanavond vrij en vrank mocht laten horen. Vergeet vooral niet dat ook zelf te doen.

Spreek vooraleer u het zwijgen opgelegd wordt. Parlez avant d’être réduit au silence. Speak before you are silenced.

Kati Verstrepen is advocate en voorzitter van de Liga voor Mensenrechten.