“‘Democratie is onmogelijk zonder zelfkritiek’

Beste Meneer De Wever,

Ik las gisterenochtend (zaterdag 30 juli) met veel aandacht uw opiniebijdrage in De Morgen. Op enkele details na ben ik het met u eens. Het is tijd om een tandje bij te steken voor onze Europese beschaving.

De Westerling is niet meer trots. De wereldoorlogen die, zoals u stelde, de zelfzekerheid van Europa ontnamen, waren geen ongeluk. Zij kwamen voort uit het onlosmakelijk met de Verlichting verbonden staatsnationalisme. De Joods-christelijke traditie en tweeduizend jaar pogroms met als apotheose de gaskamers deden hetzelfde met religie. Natie en God hebben sindsdien plaats geruimd voor… ja, voor wat eigenlijk? De rente een puntje laten zakken om de consumptie aan te zwengelen? Angstvallig wachten op de nieuwe iPhone?

Onwrikbaarheden in een wrikbaar heden

Verlichte ideeën zoals individuele vrijheid, gelijke opportuniteiten en inspraak betekenen in een economisch eengemaakte wereld niets als ze niet op iedereen van toepassing zijn. Mensenrechten zijn universeel. Ze zijn niet Belgisch of Vlaams, joods, christelijk of islamitisch. Iedereen heeft er altijd en overal recht op. Habeas corpus en zo.

Maar de westerse verlichte ideeën, net zoals de democratie zelf, zijn niet af. De gelijkheid van man en vrouw is - en hier verraad ik mezelf nogmaals als product van een katholieke school - een werkwoord. Daar moeten vrouwen nog elke dag om vechten. Als we er de statistieken op naslaan, lijken het evenwel vooral de mannen die de klappen uitdelen. We mogen ons met andere woorden niet op de borst kloppen voor iets dat nog niet gerealiseerd is.

Lead by example

We moeten vaker praten over westerse waarden. Maar the proof of the pudding is in the eating. Zijn wij bereid Belgische wapenfabrikanten uitvoer te ontzeggen naar landen die het niet nauw nemen met de mensenrechten? Zijn wij bereid moedige beslissingen te nemen wat betreft de energiebevoorrading van Europa? Blijven we met andere woorden gas kopen van Rusland en de Centraal-Aziatische stan-staten? Blijven we met elke tankbeurt, via onze Saoedische partner, ISIS subsidiëren? En als we die beslissingen niet nemen, kunnen of mogen we dan verwachten dat in een immer krimpende wereld, ons handelen ginder, geen weerslag heeft op het leven hier?

Niets komt voort uit niets

Over die oorlog dus… Als islamoloog heb ik geen angst om gewapend islamfundamentalisme te benoemen en te analyseren. Politieke islam begon, geloof het of niet, als hervormings- en moderniseringsbeweging, in reactie tegen de door u vermelde koloniale bezetting. Repressie door westerse, daarna door nationale regimes, verhardde de verschillende bewegingen.

Sommige landen, Saoedi-Arabië op kop, steunden en steunen gewapende moslimmilitanten, om geopolitieke doeleinden te verwezenlijken. Dit gebeurt vaak met medeweten en steun van westerse partners. Onthoud bijvoorbeeld Afghanistan in de jaren tachtig. Wat het Saoedische regime zelf betreft, zegt een Arabische volkswijsheid dit: waar koning of prinsen neerstrijken, zijn er Bugatti’s, hoeren, en sloten cocaïne. Anders gezegd: de strijd is er geen van beschavingen - althans niet wat de spin in het web betreft. De strijd is er een van geld, macht, en -we benadrukken- hoeren en cocaïne.

Democratie is onmogelijk zonder aansprakelijkheid. Zelfkritiek dus.

Democratie is onmogelijk zonder aansprakelijkheid of zelfkritiek. Zeggen dat de Amerikaanse invasie van 2003 -ik ben trots dat mijn land zich daar destijds tegen verzette!- een belangrijke voedingsbodem creëerde voor de Islamitische Staat en uiteindelijk deze bloedige zomer van 2016 is geen defaitisme. Een soeverein volk werd -laten we wel wezen- vernietigd. De rule of law stelt dat de verantwoordelijken op de beklaagdenbank thuishoren. Wat voor Salah Abdesalam geldt, geldt ook voor Tony Blair en George Bush. Die confrontatie met onszelf moeten we durven aangaan.

Zo’n systeemanalyse gaat niet voorbij aan de individuele verantwoordelijkheid van de aanslagpleger. Waarom zovele jonge mannen ervoor kiezen ons land van melk en honing te verlaten voor een verre, bloederige woestijn, of de samenleving waarin ze geboren zijn aan te vallen, is een vraag die gesteld moet worden. Tenminste, als we ze niet, ieder naar eigen goeddunken, al zelf beantwoorden voor ze deftig gesteld is.

Bloedbad

Intussen moet het moorden stoppen. Een passief en onzelfzeker Europa brengt haar eigen toekomst in gevaar. Het erbarmelijke talmen tijdens de Bosnische burgeroorlog bijvoorbeeld, op amper vier uurtjes rijden van Wenen, was onvergeeflijk. Twintig jaar later laten we opnieuw een burgeroorlog verder etteren, buiten een luchtbombardement hier en daar met geleende bommen. Toegegeven, we kunnen Turkije, Saoedi-Arabië, Rusland, Iran, en anderen niet dwingen om de wapenleveringen te stoppen. Maar hoe vallen universele westerse waarden te rijmen met de gevoerde niets, maar dan ook niets realiserende realpolitik?

Moeten we Turkije vrij spel geven tegen de Koerden in ruil voor minder vluchtelingen? Staan we toe dat Assad de (niet-ISIS-gelieerde) rebellen van Aleppo in de pan blijft hakken, alsook burgers met duizenden, in ruil voor de belofte dat het zonder hem erger wordt? En voor de rest duimen maar dat het kalifaat op een goeie dag zichzelf opheft om in Genk een kebab zaak te beginnen?

De oorlog tegen ISIS, waarvoor u met zoveel klassiek aplomb onze bereidheid petitioneert, het terugrollen van dat bangelijke bolwerk in de woestijn, zijn we daartoe echt bereid? Blijven we hier in Europa zandzakjes vullen, voor elke badgast een soldaat, en hier en daar een boude uitspraak, dat moslims de homo’s met rust moeten laten en dat Zwarte Piet van ons is?

Of gaan we echt op missie? Leggen we een wapenembargo op aan Saoedi-Arabië? Laat Frankrijk haar fregattendeal met Sisi varen? Zijn we bereid blauwhelmen te sturen om de Syrische staat veilig te maken voor democratie, samen met andere landen in VN-verband? Is de Belgische diplomatie bereid haar nek uit te steken voor een vredesconferentie? En als die mislukt, opnieuw, en opnieuw, stick and carrot, tot het wel lukt? Of blijft het inderdaad bij kaarsjes en knuffels (en stoere taal)?

Heruitvinden

Om het met Ghandi te stellen: westerse beschaving is een geweldig idee, maar alles kan beter.

Het einde van de Tweede Wereldoorlog bracht vrede. De jongste generaties, toch die van Europa, namen ze misschien voor vanzelfsprekend. Wat ons ook ontgaat is dat onze niet-westerse evenknieën ze schier gekend hebben. Dat een echte herverdeling van opportuniteit, vrijheid, ontplooiing en alle rechten en plichten en idealen van de Verlichting, voor meerdere miljarden inwoners van deze aardkloot uitbleven. Om het met Ghandi te stellen: westerse beschaving is een geweldig idee, maar alles kan beter.

De teksten van die oude Grieken en Romeinen werden geschreven door mensen. Net zoals de Koran en de Bijbel. Voor je het weet vergeet je dat het klassieke Griekenland een oligarchie was met beperkt censuskiesrecht en potscherven-justitie, en dat die befaamde Hoplieten in feite slaven waren.