“‘Een ander onderwijs is nodig voor toekomstvaardige generaties’

© Boerderijschool Pente-Duitsland

De klimaattop in Madrid maakte nog eens pijnlijk duidelijk hoe groot de politieke inertie en weerstand bij velen is om onze planetaire én menselijke uitdagingen aan te pakken. Deze generatie “leiders” ontbeert niet alleen de kennis over ecologie, maar heeft ook geen echte ervaringen en contact meer met natuur, en met andere sociale modellen voor samenwerking (in plaats van competitie), verbinding en zingeving.

De huidige crisis is de grootste cultuurcrisis van de mensheid ooit. Hoe kan het dat juist een van de meest relevante maatschappelijke actoren voor zo’n cultuuromslag, het onderwijs, zich tot nu toe zo afzijdig houdt?

Homo sapiens lijdt aan eco-ongeletterheid.

Het huidige onderwijs rust ons helaas niet uit om met deze uitdagingen om te gaan. Het ontbreekt ons aan de noodzakelijke kennis over de complexe onderling afhankelijke ecosystemen. En we zijn helemaal niet meer in verbinding met zowel onze eigen menselijke natuur als met de levende wereld die ons omringt.

Ecologie stamt net als economie van oikos, het Griekse woord voor huis. Ecologie bestudeert de relaties tussen levende wezens onderling en de relaties met hun leefomgeving.

Dit gaat dus ook over de mens, één van de vele soorten op deze planeet. Homo sapiens lijdt aan eco-ongeletterheid. Want hoe kunnen wij goed met dit huis leren omgaan als we er totaal niet mee in verbinding staan?

Kennisoverdracht

We sluiten kinderen van peuter tot puber op tussen vier muren, waar ze de hele dag moeten stilzitten om kennis en feiten in hun hoofd te vergaren.

Ons huidig onderwijssysteem is gebaseerd op het technologisch-wetenschappelijk vooruitgangsdenken, met standaardisering en rationalisering als norm. School heeft als doel: slagen op de arbeidsmarkt.

We sluiten kinderen van peuter tot puber (en daarna) op tussen vier muren, waar ze de hele dag moeten stilzitten om kennis en feiten in hun hoofd te vergaren. De leerkracht, in klassen van soms dertig of meer, wordt verondersteld elk kind te ondersteunen op diens leerweg en groeipad. En dat met kinderen met diverse origine, met heel andere startsituaties en begeleidingsnoden.

Het mag niet verbazen dat steeds meer jongeren vroegtijdig afhaken. Velen daarvan bevinden zich in een soort existentieel vacuüm en komen op een glibberig pad van maatschappelijke uitsluiting, perspectiefloze baantjes. Of ze glijden in de lucratieve criminaliteit.

Om over de werkdruk en het lerarentekort nog maar te zwijgen. Je zou voor minder een burn-out krijgen. Het is letterlijk another brick in the wall.

Veerkrachtig en toekomstvaardig

Hoe is het mogelijk dat we, met alle kennis over menselijke ontwikkeling en ontplooiing, nog steeds denken dat van zo’n old school-systeem iets goeds komt?

Wil onderwijs in deze eeuw van de ecologie nog relevant zijn, dan moet het leerlingen toekomstvaardig en veerkrachtig maken, en sociaal rechtvaardig zijn. Leren voor het leven gaat over het ontwikkelen van emotioneel veerkrachtige en sociaal vaardige en gewortelde mensen die, elk met de eigen unieke vaardigheden, actief en inclusief aan de samenleving kunnen deelnemen en bijdragen.

Het onderwijs moet verbreden, verbinden en opnieuw tot de kern van educere komen

Helaas ontbreekt het in Vlaanderen/België aan een breed maatschappelijk debat over het onderwijs voor de toekomst.

Duitsland, dat ook met een schrijnend lerarentekort, hoge werkdruk en ziekte-uitval kampt, heeft in november een hele themaweek op televisie gehouden over de toekomst van het onderwijs. Paneldebatten met mensen vanuit allerlei disciplines en inspirerende voorbeelden van innovatieve duurzame schoolpraktijken openen niet alleen de geesten, maar tonen ook dat het echt anders kan.

Educatie kan niet alleen de verantwoordelijkheid van het geïnstitutionaliseerde onderwijs zijn, met een soort alleenrecht op kennisoverdracht. Het onderwijs moet verbreden, verbinden en opnieuw tot de kern van educere komen: het beste in elk bovenbrengen, nieuwsgierig maken naar het onbekende en naar de wereld die ons omringt, en levenscompetenties ontwikkelen.

Zulk onderwijs is ook een morele opdracht. Ecologie zonder ethiek is een lege doos.

Een levend netwerk

Wat moet onderwijs aanreiken opdat we binnen de biosfeer van deze planeet kunnen samenleven op een vreedzame, rechtvaardige en ecologisch verantwoorde manier?

We moeten het warme water niet opnieuw uitvinden. Met grote pedagogische denkers als Steiner, Montessori en Freinet en de laatste inzichten uit sociale, natuur- en neurowetenschappen kunnen we een levensvatbaar onderwijsverhaal creëren, dat ook meerdere maatschappelijke aspecten met elkaar verbindt. Met onderwijs als een levend netwerksysteem.

Samenwerken in een levensweb van leernetwerken

Natuur ervaren, dat lukt niet met Google. Breng kinderen opnieuw naar buiten. Laat ze bewegen, leren en ervaren in contact met natuur, groen en dieren. Haal ze weg van de schoolbanken en beeldschermen en creëer scholen op de boerderij en het bos. In Duitstalig en noordelijk Europa bestaan ze al.

Haal kinderen weg van de schoolbanken en beeldschermen, en creëer scholen op de boerderij en het bos.

Kinderen leren dan ook van natuur en niet alleen over natuur. En leren vindt plaats in verbinding met de echte (werk)wereld. Ze leren door concrete handelingspraktijken op het boerenbedrijf.

Voor alle duidelijkheid, het gaat hier om boeren die met natuur-inclusieve, regeneratieve, agro-ecologische en coöperatieve landbouw of bosbouw bezig zijn.

Een boederijschool is ook een manier om economische diversiteit te creëeren en draagt bij aan rurale ontwikkeling. Boerderijscholen zijn ook in en rond steden mogelijk. Nog een reden voor lokale en regionale overheden om zorgvuldiger met de bestemmingen van land om te gaan.

Ook ín de stad kan men diverse multifunctionele groenruimtes scheppen. Zoals Good Food Brussel, een platform met vele dynamieken over gezond voedsel. Hier zouden jongeren actiever betrokken kunnen worden, via ervaringsgericht leren in een concrete circulaire economie en projecten van sociaal ondernemerschap.

Het hoger onderwijs kan helpen de noodzakelijke kennis over ecologie, klimaat, biodiversiteit en circulaire economie en andere domeinen over te brengen. Betrek studenten bij lessen en projecten in het middelbaar onderwijs. Studenten staan dichter bij die adolescenten en kunnen een belangrijke voorbeeldfunctie vervullen. Zelf ontwikkelen ze belangrijke levensvaardigheden door anderen te begeleiden en zo kan ook de interesse voor het vak van leerkracht vergroot worden. Een beroep waar zoveel nood aan is.

Het hoger onderwijs maakt ook de eigen maatschappelijke verantwoordelijkheid waar, door de meest recente kennis ten dienste te stellen van volgende generaties. Netwerkonderwijs vindt ook buiten de muren van de schoolinstellingen plaats, en daardoor zijn veel meer verschillende actoren betrokken bij het leer- en socialisatieproces van jongeren.

Kinderen bevinden zich vandaag in een multiculturele context, en soms in de beperkte sociale netwerken van gezinnen in armoede of werkloosheid. Voor hun persoonlijke ontwikkeling en toekomstkansen is het zeer belangrijk dat ze zo vroeg mogelijk in contact komen met diverse maatschappelijke rolmodellen die hen voor de rest van hun leven kunnen vormen.

Gezonde geest in een gezond lichaam

Bewegen en buiten zijn is levensnoodzakelijk. Kinderartsen trekken aan de alarmbel, omdat kinderen al aan hoge bloeddruk, cholesterol, vetleverziekten, diabetes type 2 en bijziendheid lijden. Dit laatste omdat ze niet meer genoeg daglicht op het netvlies krijgen.

Zuid-Korea en Australië hebben de lesroosters al aangepast, zodat kinderen meer buitenactiviteiten hebben.

Het is symbolisch dat ons huidig onderwijssysteem kinderen eerder kortzichtig dan ver- en wijdziend maakt. Ook de motorische vaardigheden, kracht en evenwicht nemen af.

Bewegen en spelen in de natuur versterkt de motoriek. Ook onze darmflora verarmt door eenzijdige voedingspatronen en te veel industrieel bewerkte producten, en dat is een factor in het ontwikkelen van zwaarlijvigheid. In de natuur, op de boerderij en door gevarieerd eten komen we met een grotere diversiteit aan bacteriën in contact.

Leren over gevarieerde en gezonde voeding in direct contact met planten, groenten, fruit.

Leren over gevarieerde en gezonde voeding, in direct contact met planten, groenten, fruit, en leren koken moeten vast onderdeel van het onderwijs zijn. Gezond eten op school is géén overbodige luxe en is ook een middel in de strijd tegen armoede en ongelijkheid. Op een lege maag kun je niet goed leren en je ontwikkelen.

Natuur en groen hebben verder ook een gunstig effect op bloeddruk en hartslag, en de spierspanning daalt. Dat betekent minder stress, meer rust, minder agressie en betere concentratie. Oftewel: gewoon beter in je vel zitten.

Emotioneel evenwichtiger en betere leerkansen

Groene pedagogiek versterkt mens- én natuurrelaties en maakt kinderen emotioneel evenwichtiger. Kinderen die opgroeien met dieren zijn communicatief vaardiger en emotioneel intelligenter en hebben meer empatisch vermogen en verantwoordelijkheidszin.

Natuur biedt ook een andere omgang met ritme en tijd, en een andere beleving ervan. Dit in contrast met onze chronostijd en de constante versnellingen in onze levens. Seizoenen, het opgroeien van dieren, het ontkiemen van zaden: alles heeft zijn eigen tempo.

Natuur oefent geduld: je kunt die das of reiger niet op bestelling zien. Natuur biedt houvast: een boom blijft staan, generaties lang. Natuur prikkelt de verbeelding, doet ons verwonderen en maakt leergierig. Het spel van kinderen is creatiever dankzij een rijk aanbod aan ongestructureerde materialen voor grenzeloze fantasie. Natuurervaring is ook oefening in nederigheid: in de natuur zijn wíj te gast.

Lijfelijke en zintuigelijke ervaringen met natuurelementen verankeren zich diep in ons. Iets kunnen begrijpen heeft ook een fysieke basis. Kennis die met ons lijf is opgenomen beklijft veel beter. In de natuur zijn verhoogt de concentratie, maakt kalmer (er is ook meer stilte) en creatiever en versterkt de waarneming.

Het is bewezen dat het heilzame en structurele veranderingen in de hersenen brengt met positieve effecten op het leervermogen. Zo blijken kinderen die veel in de natuur zijn een beter ruimtelijk geheugen te hebben. En doordat ze zich beter kunnen concentreren zijn de leerresultaten beter.

Creatief, analytisch, vaardig en wijs

Toekomstvaardig onderwijs doet jongeren creativiteit ontwikkelen, oefent hun praktische vaardigheden om ideeën te verwezenlijken en geeft hen wijsheid om te zien of die ideeën de gemeenschap dienen.

Toekomstvaardig onderwijs functioneert in een holistisch verbonden web met een handelingsgerichte leeraanpak. Leren vindt plaats in de gemeenschap en in verbinding met natuur. Het is zowel levensruimte als ontmoetingsplaats voor het opdoen van verschillende sociaal-emotionele ervaringen, kennis én handelingsvaardigheden.

Kinderen ontwikkelen zich met handen (doen), hart (voelen) en hoofd (denken) en kunnen echt aarden. En een goed gewortelde mens kan beter de levensstormen trotseren.

Zo’n onderwijs biedt jongeren diverse rolmodellen die hun socialisatieproces en persoonlijke veerkracht versterken. Het geeft de kans actief en concreet bij te dragen aan real life-uitdagingen.

Zo ontwikkelen ze een brede intelligentie. Die biedt hen creativiteit om nieuwe ideeën te ontwikkelen, analytisch vermogen om deze ideeën juist in te schatten, praktische (hand)vaardigheden om deze ideeën te verwezenlijken en wijsheid om zich ervan te vergewissen dat deze ideeën de gemeenschap dienen. Die opsomming komt van de Amerikaanse psycholoog Robert J. Sternberg.

Deze toekomstvaardige educatie brengt bovendien de beroepen van leerkracht, mentor, pedagoog en duurzame land- of bosbouwer weer in het hart van onze samenleving, waar ze thuishoren.

Ans Rossy is pedagogisch ecologe met een passie voor natuur en een hart voor mensen. Met een achtergrond in de sociale wetenschappen en als experte in multi-actor veranderingsprocessen voor duurzame ontwikkeling en ecologische gedragsverandering en levenslang leren is ze al vele jaren internationaal actief in/voor overheden, onderwijs, kennisinstellingen, bedrijfsleven en ngo’s. In 2012 zette ze haar eigen project Cycloasis, cycling to reconnect Earth and Humanity op, een fietstocht door Frankrijk op bezoek bij inspirerende ecologische en solidaire projecten. Ze specialiseerde zich verder in Natuur & Milieu-interpretatie & -educatie.