“‘Een ongemakkelijke waarheid: ‘Dit is de echte reden waarom de vaccinatiegraad in Afrika achterophinkt’’

Een vrouw ontvangt een vaccinatie in het Gambo ziekenhuis in Ethopië, 6 januari 2021.

Lucio Patone/Unsplash

De CEO van de Amerikaanse farmagigant Pfizer, Albert Bourla, beweerde onlangs dat de trage import van COVID-vaccins in Afrika te wijten is aan de aarzelende houding ten aanzien van vaccins, die volgens hem ‘veel, veel hoger zou zijn dan het percentage aarzelingen in Europa of in de Verenigde Staten of Japan’.

Slechts 2,5% van alle COVID-vaccins ter wereld zijn naar Afrikaanse landen gegaan.

Maar hij gaat gemakshalve voorbij aan de waarheid. Het is niet omdat mensen in Afrika aarzelen dat ze niet gevaccineerd worden; het is omdat zij simpelweg geen vaccins krijgen.

Van de circa 6,4 miljard vaccindoses die tot nu toe wereldwijd zijn verdeeld, is slechts ongeveer 2,5% in Afrika terechtgekomen. Als we bedenken dat Afrika bijna 1,4 miljard mensen telt, komt deze verhouding erop neer dat op het hele continent slechts een land ter grootte van Ghana wordt gevaccineerd.

Een ‘groteske’ kloof: hoe rijke landen de COVID-vaccinvoorraden controleren

Bourla’s uitspraken over de terughoudendheid ten aanzien van vaccins houden een veel te wijdverspreid verhaal in stand. Een verhaal dat gebaseerd is op racisme en waarin de mensen in Afrika worden afgeschilderd als wetenschapswantrouwig en terughoudend tegenover vaccins en andere medische vooruitgang.

Een team van vooraanstaande onderzoekers heeft in juli dit jaar in Nature Medicine het tegendeel gerapporteerd: de acceptatie van COVID-vaccins ligt hoger in verscheidene landen met lage en middeninkomens, waaronder een aantal landen in Afrika, dan in rijkere landen zoals de Verenigde Staten en Rusland. De resultaten waren opmerkelijk consistent in de verschillende landen, wat erop wijst dat mensen in armere landen wél bereid zijn zich te laten vaccineren — als de vaccins maar voor hen toegankelijk zijn.

Terwijl veel Afrikaanse landen nog steeds op voorraden wachten, hebben de rijkere landen in feite alles opgekocht voor 2021. De situatie is zo ongelijk dat de directeur-generaal van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), Tedros Ghebreyesus, al in maart van dit jaar waarschuwde dat de vaccinatiekloof tussen rijke en arme landen ‘met de dag grotesker’ zou worden.

De wereld liet zich niet misleiden door een persbriefing van enkele grote farmaceutische bedrijven op 7 september — dezelfde persbriefing waarop Bourla zijn standpunten uiteenzette — waarin deze verklaarden ervan overtuigd te zijn dat zij voldoende vaccins voor iedereen hebben.

Tot nu toe werden circa 6,4 miljard vaccindoses verdeeld wereldwijd, maar slechts 2,5% daarvan kwam terecht in Afrika.

Brita Vandermeulen

De volgende dag kondigde COVAX — het internationale initiatief dat de wereldwijde toegang tot COVID-vaccins moet waarborgen — een ontnuchterend vooruitzicht aan: vanwege een krappe bevoorradingsketen moest het zijn prognose van leveringen aan lage-inkomenslanden voor 2021-2022 met 25% verlagen.

Dit komt doordat veel landen in het Noorden beginnen te overwegen derde vaccinaties uit te voeren, ondanks het feit dat de WHO herhaaldelijk heeft opgeroepen tot een moratorium op boosters om eerst gezondheidswerkers en ouderen in lage-inkomenslanden te vaccineren.

Een oproep die tot dusver is genegeerd.

Ook de WHO was niet onder de indruk. ‘Omdat fabrikanten voorrang hebben gegeven aan of wettelijk verplicht zijn tot het nakomen van bilaterale overeenkomsten met rijke landen die bereid zijn een hoge prijs te betalen, zijn lage-inkomenslanden verstoken gebleven van de middelen om hun bevolking te beschermen,’ zei Ghebreyesus op een persconferentie diezelfde dag. ‘Ik zal niet zwijgen wanneer de bedrijven en landen die de mondiale aanvoer van vaccins controleren, vinden dat de armen in de wereld genoegen moeten nemen met restjes.’

Waarom we een herverdeling van de doses nodig hebben

Hoewel de terughoudendheid ten aanzien van vaccins reëel is, is deze gevormd door een geschiedenis van medisch onderzoek waarbij niet altijd het belang van de deelnemers — met name mensen uit minderheidsgroepen — vooropstond.

Zo was er de beruchte Tuskegee syfilisstudie, waarbij besmette zwarte mannen in de VS gedurende vier decennia werden geobserveerd maar niet behandeld.

Tijdens de apartheid waren we getuige van medische experimenten die leidden tot chemische en biologische wapenprogramma’s die door de Zuid-Afrikaanse regering werden opgezet om stoffen te ontwikkelen die zwarte mensen konden vergiftigen, steriliseren of doden.

De invoering van injecteerbare anticonceptie tussen de jaren 1950 en 1970 door de toenmalige ondemocratische minderheidsregeringen in Zuid-Afrika en Zimbabwe gaf aanleiding tot bezorgdheid over het feit dat deze programma’s een mechanisme konden zijn om de vruchtbaarheidscijfers in de zwarte gemeenschap te verlagen.

Onlangs dook dit fenomeen opnieuw op. Berichten dat COVID-19-patiënten in een gevangenis in Arkansas Ivermectine toegediend kregen — goedgekeurd voor de behandeling van parasitaire wormen, niet voor COVID, en uitdrukkelijk afgeraden door de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) — leidden tot verontwaardiging.

In tegenstelling tot Bourla’s ononderbouwde visie, erkent de WHO dat bijna elk land met een laag inkomen ‘uitgebreide ervaring heeft met grootschalige vaccinatiecampagnes’. Elk land in Afrika heeft met succes de pokken uitgeroeid, op een paar na hebben alle landen hun bevolking doeltreffend tegen polio ingeënt en de meeste maken gestage vorderingen met het inenten tegen kinderziekten die door vaccinatie kunnen worden voorkomen.

Het hamsteren van vaccins door rijke landen zou ertoe kunnen leiden dat dit jaar meer dan 100 miljoen COVID-doses verloren gaan.

Veel landen in het Noorden worstelen ook met hun vaccinatiecijfers, hoewel zij al in het eerste kwartaal van 2021 met hun programma’s begonnen en over ruime voorraden beschikken — omdat zij alles mochten opkopen en nog steeds ‘prioritaire klanten’ zijn.

Farmaceutische bedrijven aarzelen niet om prioriteit te blijven geven aan het leveren van vaccins aan rijke landen, ondanks het feit dat hun overvloed mogelijk leidt tot meer dan 100 miljoen doses die eind 2021 verloren zullen gaan als ze niet dringend en eerlijk worden herverdeeld.

Mensen als Bourla begrijpen duidelijk niet de bredere context van volksgezondheid in Afrika, aangezien hun verlangen naar winst de leveringsbeslissingen aanstuurt terwijl Afrika wordt geconfronteerd met meerdere golven van COVID-19 in een vaccinwoestijn.

Een complexe geschiedenis

We hebben dit al eerder meegemaakt. Tijdens de eerste jaren van de aidscrisis werd Afrika zelf — ten onrechte — aangewezen als oorzaak van de trage uitrol van betaalbare en billijke toegang tot antiretrovirale geneesmiddelen (ARV’s).

Veel mensen stierven voortijdig, maar de toenmalige USAID-administrateur Andrew Natsios verklaarde dat het agentschap ertegen was om de Afrikanen ARV’s te geven omdat de mensen daar ‘niet weten wat horloges en klokken zijn’ en niet in staat zouden zijn om hun medicijnen elke dag op het juiste tijdstip in te nemen.

Door het neokoloniale economische en sociale beleid in Afrika hebben fragiele gezondheidszorgstelsels op het continent gevolgen voor de toegang van mensen tot gezondheidsdiensten. In deze context worstelen het Afrikaanse middenveld, de particuliere sector en de regeringen dagelijks met de complexiteit van de aarzeling om vaccins te nemen en werken ze ijverig aan het opbouwen van het vertrouwen in vaccins.

Maar het komt een volledig gevaccineerde Bourla beter uit om ‘aarzeling’ aan te voeren als reden voor het lage aantal vaccinaties in Afrika dan zich bezig te houden met de aanhoudende aanvoercrisis en de complexiteit van historisch wantrouwen, uitsluiting en ongelijke toegang tot gezondheidszorg.

Hebzucht en overvloed: Hoe rijke landen COVID in Afrika in stand helpen houden

Afrika zal zich ontwikkelen tot het COVID-continent — niet omwille van aarzelende houdingen ten aanzien van vaccins, maar vanwege de onrechtvaardigheid, hebzucht en passiviteit van farmaceutische bedrijven en politieke leiders uit het Noorden.

In tegenstelling tot wat Bourla’s zelfingenomen verhaal doet uitschijnen, heeft Pfizer niet wezenlijk bijgedragen aan de gelijkheid van vaccins. In plaats daarvan hebben zowel Pfizer als hun Duitse partner BioNTech het afgelopen jaar geweigerd kennis over vaccins te delen met andere fabrikanten over de hele wereld.

En niet toevallig heeft de Duitse regering publiekelijk verklaard zich te verzetten tegen een voorstel, dat aanvankelijk in oktober 2020 door de Zuid-Afrikaanse en Indiase regeringen was ingediend, dat de Wereldhandelsorganisatie zou doen afzien van bepaalde voorwaarden van intellectuele eigendomsrechten met betrekking tot COVID-technologieën.

Tot nu toe is Pfizer ook niet bereid geweest om samen te werken met de mRNA-hubs van de WHO die over de hele wereld worden opgezet — waaronder Zuid-Afrika — en die zouden kunnen helpen om snel de broodnodige extra vaccindoses te leveren.

Afrika is een ‘vaccinwoestijn’, terwijl rijke landen in die mate vaccins hamsteren dat meer dan 100 miljoen vaccindoses verloren kunnen gaan tegen eind 2021.

Brita Vandermeulen

In plaats daarvan beslist het bedrijf aan welke landen het wil leveren, hoeveel het wil leveren, wanneer en tegen welke prijs — allemaal factoren die bijdragen tot een aanzienlijke en lucratieve inkomstenstroom voor Bourla en zijn aandeelhouders. Maar de contracten zijn niet transparant en berichten over verontrustende voorwaarden voor schadeloosstelling en prijsonderhandelingen bij de levering van vaccins hebben opnieuw de bezorgdheid doen stijgen over contractuele overeenkomsten die bijdragen tot ‘vaccinnationalisme’.

Bourla ging de kwestie van het delen van kennis op de gezamenlijke persconferentie van de fabrikanten op slinkse wijze uit de weg. In plaats daarvan verwees hij naar een recente deal met het Zuid-Afrikaanse biotechbedrijf Biovac, die echter — ongelooflijk maar waar — op geen enkele manier verband houdt met de eerste WHO mRNA-hub die in Zuid-Afrika is gevestigd en waarvan Biovac een partner is.

De deal is in feite geen volledige productievergunning, maar veeleer een ‘fill and finish’-regeling. Het gaat enkel om de laatste productiefasen waarbij het product in flacons wordt gedaan, verzegeld en verpakt voor verzending. Dit betekent dat het proces van mRNA-productie in Europa zal blijven en Afrika afhankelijk zal blijven, tenzij er een radicale verandering komt in het verantwoordelijk stellen van farmaceutische bedrijven.

‘Ik weet niet zeker wat het nut is van het overdragen van technologie… Het zal jaren duren om die over te dragen,’ vervolgde hij. Toch hebben verschillende groepen die opkomen voor de toegang tot medicijnen, en zelfs de WHO, realistische plannen opgesteld om inspanningen voor technologieoverdracht op te zetten, met veel ambitieuzere tijdschema’s dan Bourla wil erkennen.

‘Aarzeling’ tot zondebok maken: de morele misdaad van het hamsteren van vaccins

Bourla’s opvattingen over het (niet) delen van kennis wijzen op grotere structurele problemen. ‘Aarzeling’ van mensen wordt steeds vaker tot zondebok gemaakt, terwijl de grote farmaceutische bedrijven hun eigen medeplichtigheid in het blokkeren van redelijke toegang tot vaccins niet onder ogen willen zien.

In plaats van zich te concentreren op het hoge niveau van vaccinongelijkheid, proberen farmaceutische bedrijven de schuld af te schuiven op vaccinatietwijfel op het Afrikaanse continent.

En terwijl Afrikaanse landen wachten op vaccins, die niet op tijd of helemaal niet worden geleverd, blijven de rijke landen voorraden hamsteren, in sommige gevallen zelfs tot het punt dat de voorraden hun houdbaarheidsdatum zullen overschrijden.

Van beloften om vaccins aan Afrika te schenken, is weinig terechtgekomen: de WHO heeft verklaard dat minder dan 15% van de toegezegde 1 miljard doses zijn aangekomen.

Door te weigeren COVID-19-vaccins en andere essentiële technologieën te behandelen als producten van algemeen nut — vooral wanneer die technologieën met overheidsgeld zijn gefinancierd — houden de grote farmaceutische bedrijven de pandemie in landen met lage- en middeninkomens in stand.

Het is misschien naïef om een geweten, moed of zelfs schaamte te verwachten van een industrie die een lange geschiedenis heeft van winst boven mensenlevens stellen. Maar we zullen niet stilzwijgend toekijken; in plaats daarvan zullen we hen er bij elke gelegenheid aan herinneren dat zij generaties lang bekend zullen staan als degenen die het einde van COVID-19 in de weg hebben gestaan.

De huidige situatie van ongelijke toegang tot vaccins en het rondstrooien van racistische beeldspraak om het hamsteren van kennis en een nijpend gebrek aan vaccinvoorraden te rechtvaardigen, is bedroevend beschamend. Daarnaast is het ook een morele misdaad.

Tian Johnson is hoofd van de African Alliance, waarnemer van het maatschappelijk middenveld bij het Robert Carr Fund, medevoorzitter van de pijler maatschappelijke betrokkenheid van de African CDC Vaccine Delivery Alliance en stichtend lid van de Vaccine Advocacy Resource Group. Hij is een Aspen New Voices 2021 fellow.

Tom Moultrie is hoogleraar demografie en directeur van het Centre for Actuarial Research (CARe) aan de Universiteit van Kaapstad.

Gregg Gonsalves is universitair hoofddocent epidemiologie van microbiële ziekten aan de Yale School of Public Health en universitair hoofddocent (adjunct) rechten aan de Yale Law School. Hij is mede-directeur van het Global Health Justice Partnership.

Fatima Hassan is een Zuid-Afrikaanse mensenrechtenadvocate en staat aan het hoofd van het Health Justice Initiative in Zuid-Afrika, nadat zij eerder uitvoerend directeur was van de Open Society Foundation voor Zuid-Afrika.

Deze tekst verscheen oorspronkelijk op de website van het Bhekisisa Centre for Health Journalism op 12 oktober 2021 . Schrijf je op de website in op hun nieuwsbrief. De tekst werd vertaald uit het Engels door Brita Vandermeulen.