“‘Europese sanctiepolitiek Rusland: een doodlopende straat’

Een nieuwe maand, een nieuwe ronde van Europese sancties aan het adres van Rusland. De EU meent immers dat ‘Rusland te weinig doet’ om de opstandelingen in Oost-Oekraïne tot bedaren te brengen.

Na het neerhalen van vlucht MH17 ging Brussel over tot een nieuwe, derde ronde van sancties, zonder evenwel de resultaten van het internationale onderzoek af te wachten.

Tegen inmiddels 95 vertrouwelingen van Poetin en 23 Russische instanties worden beperkingen opgelegd. Hun tegoeden in de EU worden bevroren, en er geldt een inreisverbod. Nieuwe contracten (niet de oude) rond wapenhandel worden gestaakt en ook dual use-producten mogen niet meer uitgevoerd worden.

Ten slotte, en dit is misschien wel de belangrijkste sanctie, zullen Russische staatsbanken niet meer in staat zijn om op de Europese en Amerikaanse kapitaalmarkt geld op te halen.

Zware neveneffecten

In de mainstream media geldt de redenering dat de populariteit van Poetin kan imploderen wanneer de sancties beginnen te bijten en de economie wegzakt. Dat is een gok, die lang niet zeker is. Tot nu is het tegendeel waar geweest: elke ronde van sancties heeft de vastberadenheid binnen de Russische federatie alleen maar doen toenemen. En wat erger is, elke ronde versterkt vooral de radicale groep rond Poetin in de plaats van zijn pro-Europese adviseurs.

Men hoopt Moskou te isoleren. Dat valt nog te bezien.

Het Westen lijkt zich te bezondigen aan openlijke economische oorlogsvoering en roept luidkeels dat de roebel en de Russische beurs in elkaar zullen zakken. Men hoopt Moskou te isoleren. Dat valt nog te bezien.

Eerder liet de EU weten dat ze binnen enkele jaren 25 procent minder gas uit Rusland zou importeren. Het gevolg? Rusland sloot een gasdeal met China voor exact datzelfde volume voor een periode van 30 jaar, weliswaar aan een lagere prijs. In reactie op de nieuwe sancties zal Moskou wellicht hetzelfde proberen te doen. China bezit immers een groot overschot aan buitenlandse deviezen, en lijkt zelf langzaam in een Amerikaanse indammingspolitiek verzeild te geraken als gevolg van toenemende spanningen in de Zuid-Chinese Zee.

Het gevolg van de westerse sanctiepolitiek ten aanzien van Rusland is enerzijds een verharding van de posities langs beide zijden, en anderzijds een geleidelijke geopolitieke herschikking van economische, politieke en militaire banden in de wereld.

De Europese sancties worden uiteraard ook beantwoord door plotse certificatiebezwaren van Moskou rond Europese landbouwproducten, maar naarmate de herfst nadert komt wellicht ook weer de prijs van het gas in het vizier.

Overgeslagen diplomatie

Volgens Moskou wordt de buitenlandse politiek van de Europese Unie nu bepaald door Washington. Dat gaat wat ver, maar de EU lijkt wel een “blanco cheque” aan Kiev gegeven te hebben. Na het neerhalen van vlucht MH17 leek Kiev bijna een ongeschreven vrijbrief te krijgen om de ‘anti-terroristische actie’ tegen de pro-Russische rebellen in het oosten op te voeren. De militaire logica overheerst. Er blijkt geen echte wil te zijn tot diplomatieke dialoog.

De aanwezigheid van acht miljoen Russen in Oost-Oekraïne is een geopolitieke factor die moeilijk genegeerd kan worden

Nochtans is enkel dat laatste de enige manier om het geopolitieke Oost-West-spanningsveld rond Oekraïne op te lossen. Oekraïne betekent letterlijk Grensland, daar waar twee invloedssferen elkaar ontmoeten. De aanwezigheid van acht miljoen Russen in Oost-Oekraïne is een geopolitieke factor die moeilijk genegeerd kan worden. De eerlijkheid gebiedt meteen ook te zeggen dat niet elke Oekraïense Rus zomaar bij Rusland wil.

Het Oost-Oekraïense Donbas-gebied is er trouwens economisch slecht aan toe. Het gebied van zware industrie (mijnbouw en staalindustrie) vertoeft in een zware crisis. Een westers economisch hervormingsprogramma in de stijl van het IMF daar doorvoeren betekent dat de ganse regio zonder werk komt te vallen, en het gaat er nu al zo slecht.

Tegelijkertijd heeft de overgangsregering in Kiev bij haar aantreden enkele daden gesteld waardoor het onduidelijk was welk statuut het Russisch in Oekraïne zou krijgen. Dat voedde de vrees tweederangsburgers te worden.

Met andere woorden is er wel degelijk zowel een economische als een politieke basis voor de verzuchtingen van de talloze pro-Russische groeperingen in het Oosten.

Wat Moskou wil

Ook om de Russische positie te begrijpen moet men kijken naar geostrategische, geopolitieke en geo-economische overwegingen. Na de val van de Sovjetunie in 1991 bleef de NAVO maar uitbreiden naar het Oosten, terwijl ooit anders beloofd was (nu trachten sommigen in de Amerikaanse literatuur trouwens te bewijzen dat de toenmalige Amerikaanse buitenlandminister James Baker en president George Bush nooit enige beloften hadden gedaan).

Dat voedde in Moskou de claustrofobische vrees voor een westerse omsingeling, in vele opzichten vergelijkbaar aan de sfeer die in Weimar-Duitsland tussen de twee wereldoorlogen heerste. De Georgische oorlog van 2008, de steun aan Syrië sinds 2011 en de annexatie van de Krim in 2014 zijn daarop tot hiertoe het antwoord van Moskou geweest.

Ten tweede wil Moskou zich integreren in de mondiale economische ruimte, via haar lidmaatschap van de Wereldhandelsorganisatie. De Verenigde Staten en de Europese Unie hebben evenwel de intentie geuit om een Transatlantische Vrijhandelszone te ontwikkelen.

Vanuit geo-economisch oogpunt heeft Moskou daarop willen antwoorden via de creatie van een eigen Euraziatische Economische Unie, een douane-unie van vroegere GOS-landen. Oekraïne was een centraal schaakstuk in dat spel, een project van Poetin dat nu grotendeels in duigen ligt.

Geopolitiek gezien streeft Moskou naar een meer multipolaire wereld

De Europese en Amerikaanse sanctiepolitiek wordt bovendien in Moskou vandaag gepercipieerd als een vorm van economische oorlogsvoering. Men wil blijkbaar de ruggengraat van de Russische federatie breken, althans zo lezen de hardliners in het Kremlin dat. Geopolitiek gezien streeft Moskou naar een meer multipolaire wereld.

Meer samenwerking met de EU paste in dat kader. De Europese pool lijkt met de Amerikaanse te versmelten, waardoor enkel de Aziatische optie overblijft, samen met het platform van de BRIC-landen.

De alternatieven

Nu de kampen verharden wordt het elke dag moeilijker om uit dit conflict te raken. Een bredere Oost-West-bipolarisering lijkt in de maak. In plaats van een loutere sanctiepolitiek te voeren, zou de EU ook een diplomatieke en politieke opening moeten maken. Drie punten, die als één geheel gezien kunnen worden, zouden de basis kunnen vormen van een oplossing.

Ten eerste moet Oekraïne plechtig beloven geen lid te worden van de NAVO, en voortaan een strikte neutraliteitspolitiek volgen in geostrategische termen. Dat moet de angst in Moskou weghalen voor de zo gevreesde “omsingeling”. Het interessante is dat premier Jatsenjoek reeds in maart verklaarde dat dit ‘niet op de radar stond van zijn regering’, al bleef zijn mondelinge verklaring aan journalisten daarover vaag.

De oostelijke provincies Loegansk en Donetsk zouden als autonome deelrepublieken kunnen functioneren, maar dan wel als blijvend onderdeel van Oekraïne.

Ten tweede moet er verregaande autonomie komen voor de oostelijke provincies Loegansk en Donetsk. Beiden zouden als autonome deelrepublieken kunnen functioneren, maar dan wel als blijvend onderdeel van Oekraïne. Het interessante is dat de nieuwe president Poroshenko kort over een dergelijke autonomie sprak bij zijn aantreden in juni, al blijven er grote onduidelijkheden en koos hij onmiddellijk daarna voor de militaire logica.

Ten derde moet het nieuwe Oekraïne welvarend worden. Dat kan alleen als het land zowel met het Westen als het Oosten vrij handel kan drijven. Elke poging om het land geo-economisch in één kamp in te lijven, is nadelig. Op basis van deze drie punten zou het mogelijk moeten zijn om tot een politiek onderhandelde oplossing te komen. Dat zou verstandiger zijn dan de huidige sanctiepolitiek. Want een sanctiepolitiek zonder echt uitzicht op een politiek akkoord, dat is niet meer of minder dan een doodlopende straat. Letterlijk en figuurlijk helaas.

Beluister hier het interview met David Criekemans op de Nederlandse Radio 1 over hetzelfde onderwerp.

David Criekemans is docent Internationale Politiek aan de Universiteit Antwerpen, International Relations & Security aan het University College Roosevelt in Middelburg (Nederland) en Geopolitics aan het Geneva Institute of Geopolitical Studies (Zwitserland).