“‘‘Hebben de VS zonet het einde van een tijdperk ingeluid?’’

Gaat dat dan echt zo achteloos, badend in electoraal opbod, zo’n ideologische landverschuiving? Ik herinner me nog levendig hoe het neoliberalisme vanuit de Verenigde Staten over de wereld kwam, rond 1980, met doorwrochte argumenten. Dat concurrentie de efficiëntie bevordert en dus goed is voor iedereen. Dat de staat altijd de verkeerde keuzes maakt en dat industrieel beleid bijgevolg zinloos is. Dat was allemaal heel ernstig. En het klopt ook: markten bevorderen efficiëntie en innovatie, maar het verhaal is complexer dan dat.

De Chinezen wisten dat. Zij hadden onze economische ontwikkeling bestudeerd. China heeft het meesterlijk gespeeld: door iedere westerse investeerder die megawinsten rook en vaak ook kreeg in China, te verplichten een joint venture op te richten met een Chinees bedrijf, waardoor de kennis systematisch werd overgedragen. Door beenharde binnenlandse concurrentie, door het noeste werk van miljoenen Chinese arbeiders, door miljoenen ingenieurs op te leiden, en door de enorme schaal van hun markt telkens weer razendsnel in te zetten om prijzen naar beneden te drijven. En door langetermijndoelstellingen voorop te stellen en die financieel te ondersteunen. Dat is ook nodig voor een uitdaging als klimaatverandering, die net een gevolg is van marktfalen.

Zonder overheidssturing kun je zoiets niet aanpakken. De voorbije jaren ging de industrie in het Westen ook weer meer vragen om industrieel beleid, “langetermijndoelen zoals in China”, werd er soms letterlijk aan toegevoegd. De ideologische koerswijziging is bezig en China toonde de weg.

Voorhamer

Ik zeg niet dat de Chinese overheid sommige sectoren niet sterk steunde, maar dat is maar één element in hun competitiviteit. De VS en de Europese Unie botsen hier op een sterke economische speler, die in veel sectoren intussen gewoon beter is dan zij. Nu en dan werden daarom al wat protectionistische maatregelen genomen, maar nu halen de VS dus de voorhamer boven.

U leest het goed: voor de goedkope Chinese voertuigen zal de Amerikaanse consument dubbel zoveel betalen.

Eergisteren beslisten de Amerikanen om de invoerheffingen op elektrische auto’s te verviervoudigen tot 100 procent, en die op zonnepanelen te verdubbelen tot 50 procent. U leest het goed: voor de goedkope Chinese voertuigen zal de Amerikaanse consument dubbel zoveel betalen. Zonnepanelen worden ook flink duurder. Dat helpt de klimaattransitie niet, zoveel is duidelijk. Dat is antiklimaat­beleid.

Maar blijkbaar doet het er allemaal niet meer toe: argumenten, klimaatverandering … President Joe Biden wil zijn uitdager Donald Trump overtreffen in protectionisme met het oog op de verkiezingen. Dat wordt moeilijk, want Trump wil de Chinese elektrische voertuigen al 200 procent belasten. Zo gaat dat: ook grootmachten maken hun momenten van bijziendheid door. Alleen hebben die dan wereldwijde gevolgen.

We weten waar dat vandaan komt. De VS hebben de neoliberale recepten in eigen land met grote ijver toegepast, met de-industrialisering van hele streken tot gevolg. In 2005 schreef ik in Het recht van de rijkste: ‘Meer vrijhandel zet samenlevingen wereldwijd “onder stroom”. Ze worden geconfronteerd met nieuwe technologieën, organisatiemethodes en denkwijzen uit samenlevingen aan de andere kant van de wereld die hen dwingen zich aan te passen. En zoals dat met stroom gaat: er kan kortsluiting van komen, maar stroom kan ook kracht geven. De medaille heeft twee kanten. Daarom wijzen politici in sommige periodes op de nadelen van vrijhandel, terwijl die in andere periodes de wind in de zeilen heeft.’

Al in 2006 vond meer dan de helft van de Amerikanen dat handelsbarrières nodig zijn omdat die lokale bedrijven beschermen. Een dramatische financiële crisis later speelde Trump op die gevoelens in, en zie waar het hem bracht. De ongelijke verdeling van de voordelen en het leugenachtige medialandschap die voortvloeiden uit het Amerikaanse neoliberalisme, lijken nu ook de basis voor zijn ondergang te leggen.

En de EU?

Wat als de VS hun klimaatbeloften niet waarmaken en China op de Amerikaanse invoerbelastingen reageert met nieuwe tarieven op Amerikaanse uitvoer? Belanden we dan in een mondiale handelsoorlog? Een ordentelijke aanpak is niet meer mogelijk. China kan dit niet aanklagen bij de Wereldhandelsorganisatie (WTO) die juist voorspelbaarheid en stabiliteit moest scheppen, want de VS hebben de WTO vleugellam gemaakt door geen rechters voor het beroepshof meer te benoemen. Het volstaat voor de VS om in beroep te gaan om een veroordeling te voorkomen.

Valt de wereldeconomie in een versneld tempo uiteen, of blijft het geleidelijk gaan?

China voert intussen al meer uit naar de landen van de Nieuwe Zijderoute dan naar het Westen, en zal sowieso zijn elektrische auto’s en zonnepanelen naar het Globale Zuiden uitvoeren. Dat zijn groeimarkten. Het kan deze klap verwerken, maar wat betekent dat voor het ritme van de deglobalisering: valt de wereldeconomie in een versneld tempo uiteen, of blijft het geleidelijk gaan?

De grote vraag is wat de EU beslist. Duitsland blijft erg afhankelijk van de Chinese markt en wil daarom de handelsrelatie zo veel mogelijk in stand houden. Als de EU de VS volgt en ook de voorhamer bovenhaalt, dan is dat een klap voor het klimaatbeleid en nog een duw richting deglobalisering en toenemende geopolitieke spanningen. De EU kan ook een akkoord nastreven met China waarbij ze haar markt ten dele openstelt voor Chinese elektrische auto’s, in ruil voor minder Chinese steun aan Rusland. Zo houdt ze haar klimaatbeleid overeind, demonstreert ze strategische autonomie en houdt ze de wereld meer samen. We leven in spannende – correctie: gespannen – tijden.

Deze bijdrage van John Vandaele verscheen ook op 17 mei 2024 in De Standaard.