“‘Hoe de internationale gemeenschap vruchtbaarheidsproblemen in Afrika blijft negeren’

Een protestmars in Gambia om onvruchtbaarheid aan te kaarten.

© Susan Dierickx

Afrika staat bekend als het continent van de problematisch snelle bevolkingsgroei. Tegelijk tonen cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) aan dat één op drie Afrikaanse vrouwen te kampen heeft met vruchtbaarheidsproblemen. Dit is problematisch in landen zoals Gambia, waar er een enorme sociale druk is om kinderen te krijgen, schrijft onderzoekster Susan Dierickx. Onvruchtbaarheid, een luxeprobleem?

Waar we in België vaak relatief gemakkelijk toegang hebben tot gepaste medische behandelingen, zijn diezelfde behandelingen vaak ontoegankelijk, onbetaalbaar of zelfs afwezig in Gambia. De financiële, emotionele en sociale gevolgen van onvruchtbaarheid zijn daar dan ook vaak dramatisch en worden internationaal onvoldoende erkend. Onvruchtbaarheid is echter geen luxeprobleem.

Zoals Tinne Claes (9 januari 2018) eerder aanhaalde in MO* is onvruchtbaarheid geen yuppieprobleem waar enkel blanken mee worden geconfronteerd. Neen, onvruchtbaarheid is een globaal probleem. De meest recente data tonen aan dat 72,4 miljoen koppels wereldwijd nood hebben aan een vorm van medische interventie om zwanger te worden. De aanwezigheid van vruchtbaarheidsproblemen is ongelijk verdeeld, met hogere cijfers in Afrika.

Onvruchtbaarheid is een globaal probleem.

Deze ongelijkheid is grotendeels het gevolg van slecht of niet-behandelde infecties die vaak voorkomen kunnen worden als mensen tijdig toegang zouden hebben tot goede medische zorg. Deze kwetsbare gezondheidssytemen staan nog meer onder druk met het oprukken van de corona-epidemie in Afrika.

Druk op vrouwen

Onvruchtbaarheid is voor veel mensen die kinderen willen ook meer dan een medisch probleem, en brengt vaak heel wat emotionele uitdagingen met zich mee. In Afrikaanse landen, waar vaak een enorme sociale druk is om kinderen te krijgen, staan vruchtbaarheidsproblemen voor veel mensen gelijk met financiële, sociale en emotionele zorgen.

Sainey Ceesay, CEO van Safe Haven Foundation, een Gambiaanse ngo die mensen wil helpen die geconfronteerd worden met onvruchtbaarheid, legt uit dat in de Gambiaanse samenleving het de vrouwen zijn die altijd worden beschuldigd onvruchtbaar te zijn, hoewel er vaak geen medische diagnose gebeurt. ‘We moeten weg van het beeld dat een vrouw die geen kinderen heeft, niet 100 procent een vrouw is. Het is de stigmatisering in onze maatschappij, dat deze vrouwen wanhopig maakt’, aldus Sainey Ceesay.

Fatou, 30 jaar, vertelt: ‘Soms beledigen mensen je. Dit doet veel pijn. Er is veel sociale stigmatisering. Ik was getrouwd en ik had mijn eerste kind pas na vijf jaar huwelijk en dit kind stierf bij de geboorte. In die periode, hoorde ik zoveel commentaar van mensen. Ze beledigden me, vertelden roddels over mij, beschuldigden mij van hekserij’.

‘Wanneer ik ging slapen, sloeg mijn man me! Hij sloeg me! En hij vertelde me dat ik geen vrouw was omdat ik geen kinderen kon krijgen.’

In Gambia, waar vaak samengeleefd wordt met de grotere familiale kring van de man, ervaren pas getrouwde vrouwen heel wat druk om zwanger te worden. Wanneer dit niet lukt, bevinden vrouwen zich in een moeilijke positie: dagelijkse beledigingen en stigmatisering door de schoonfamilie zijn geen uitzonderingen. Onderzoek toont aan dat vrouwen ook vaak geconfronteerd worden met problemen in het huwelijk. Polygamie is een normale culturele praktijk maar in het land, zeker wanneer er sprake is van een kinderloos huwelijk.

Een vrouw, uitgehuwelijkt als veertienjarige met een vijftig jaar oude man, vertelt hoe ze in dit ongelukkig huwelijk geslagen werd. _‘_Wanneer ik ging slapen, sloeg mijn man me! Hij sloeg me! En hij vertelde me dat ik geen vrouw was omdat ik geen kinderen kon krijgen.’

Sainey Ceesay hoort dagelijks gelijkaardige verhalen en legt uit hoe veel vrouwen alleen zijn met hun verdriet. Een vrouw die elf miskramen meemaakte vertelt met gebroken stem: ‘Telkens wanneer ik mijn baby verloor, verloor ik mijn man zijn steun. Hij gaf me geen moed, hij ondersteunde me niet, tot wanneer ik opnieuw zwanger werd. Het sterven was de wil van God, maar we moeten ons verdriet delen. Zijn gebrek aan steun gaf me een verdrietig gevoel’. In een context waar er amper diensten zijn voor mentale gezondheid, zijn vruchtbaarheidsproblemen sterk geassocieerd met depressie.

Veel vrouwen kennen ook financiële problemen: de zoektocht naar een gepaste behandeling vraagt niet alleen veel tijd maar ook geld. Kinderloze weduwen zijn daarbij vaak in een extra kwetsbare positie. Wanneer de echtgenoot sterft, wordt soms de lokale interpretatie van de sharia-wetgeving gevolgd. Deze wetgeving stelt dat de erfenis vooral naar de zonen moet gaan, en in mindere mate naar de vrouwen of dochters.

Fatou, die enkel een dochter heeft, legt dan ook uit dat ze na de dood van haar man bijna uit haar huis werd gezet door haar co-vrouw met meerdere kinderen. Na een lange smeekbede mocht ze toch blijven, haar elektriciteit werd echter afgesneden en sociaal contact werd verbroken. Gelijkaardige sociale, emotionele en financiële problemen zijn gedocumenteerd in andere Afrikaanse landen zoals Ghana, Nigeria en Rwanda, maar ook in niet Afrikaanse-contexten betekenen vruchtbaarheidsproblemen vaak emotionele, sociale en financiële zorgen voor mensen die kinderen willen.

Gambia: het land waar de president je kon genezen

Toch krijgt het probleem van onvruchtbaarheid in Afrikaanse landen geen of weinig aandacht. In Gambia zelf kan dat deels verklaard worden door het beleid van de vorige president Yahya Jammeh (aan de macht tussen 1994-2017), die het land regeerde als een brutaal demagoog en zijn voeten veegde aan mensenrechten.

Veel vrouwen kennen ook financiële problemen: de zoektocht naar een gepaste behandeling vraagt niet alleen veel tijd maar ook geld.

Internationaal wordt hij bespot omwille van zijn beweringen dat hij HIV/aids, astma en onvruchtbaarheid kon genezen op basis van kruidengeneeskunde en spirituele bezweringen. In de media deed hij straffe uitspraken, zoals dat de vrouwen in zijn land onvruchtbaar werden door het dragen van nauw aansluitende jeans. Nationaal betekenden deze uitspraken dat dokters, internationale en nationale organisatie, op hun hoede waren om zijn behandeling in vraag te stellen. Iedereen wist dat het bekritiseren van de voormalige president, je leven in gevaar kon brengen.

Een dokter getuigt hierover anoniem: ‘Yahya Jammeh had zijn eigen vruchtbaarheidsprogramma. Dus was het voor mij moeilijk om mezelf publiek kenbaar te maken als een arts die vruchtbaarheidsproblemen behandelt. Ik was voorzichtig. Het is nu pas dat ik meer open ben over de diensten die ik bied voor mensen met vruchtbaarheidsproblemen.’ Het valt op dat sinds het vertrek van Jammeh, verscheidene organisaties ontstonden die op allerhande manieren koppels met onvruchtbaarheid proberen te helpen.

De internationale gemeenschap blijft doof

Dit lokaal activisme contrasteert sterk met de houding van de internationale gemeenschap die het onderwerp van onvruchtbaarheid grotendeels negeert. De International Conference on Population and Development georganiseerd in 1994 bracht even de hoop dat de situatie voor mensen geconfronteerd met vruchtbaarheidsproblemen in het Globale Zuiden zou veranderen. Tijdens deze conferentie werd de preventie en behandeling van onvruchtbaarheid immers erkend als een basiscomponent van seksuele en reproductieve gezondheidszorg en rechten.

In de praktijk is er echter 25 jaar later weinig veranderd. In Gambia is momenteel enkel ovulatie-inductie – waarbij door medicatie een eisprong wordt opgewerkt – en kunstmatige inseminatie – waarbij sperma via een fijn buisje in de baarmoeder van de vrouw wordt gebracht – beschikbaar.

In sommige Afrikaanse landen, zoals Nigeria en Zuid-Afrika, zijn ook meer geavanceerde kunstmatige reproductieve technologie zoals IVF voorhanden. Deze reproductieve technologieën worden echter meestal enkel aangeboden in private ziekenhuizen, waardoor deze diensten niet toegankelijk of betaalbaar zijn voor de meerderheid van de bevolking.

De publieke gezondheidssector is in de meeste Afrikaanse landen kwetsbaar door een complexe combinatie van economische instabiliteit, koloniaal en postkoloniaal beleid. Net zoals in andere Afrikaanse landen, is de Gambiaanse publieke gezondheidssector sterk afhankelijk van de investeringen van internationale donoren en daarom worden vaak hun interesses geprioritiseerd in plaats van de stemmen van lokale experts.

Reproductieve rechten houden meer in dan enkel het voorzien van anticonceptie.

Terwijl op lokaal niveau vruchtbaarheidsproblemen worden beschouwd als een belangrijk gezondheidsprobleem, blijven internationale donoren doof voor lokale verhalen en de oproepen van activisten en academici voor reproductieve rechtvaardigheid.

Reproductieve rechten zijn meer dan anticonceptie

Het aanbieden van medisch gecompliceerde technologieën in landen met een kwetsbare gezondheidssector kan de wenkbrauwen doen fronsen, maar is noodzakelijk vanuit een rechtvaardigheidsprincipe. Een mogelijke toekomst zou kunnen liggen bij de Limburgse non-profit organisatie The Walking Egg. Deze organisatie zet in op het ontwikkelen van een goedkope en breed toepasbare IVF-behandeling. Zij blijven echter veel tegenstand ervaren van de machtige, traditionele IVF-lobby.

Ook simpele ingrepen kunnen de behandeling van vruchtbaarheidsproblemen verbeteren. Dat kan gaan over het standaardiseren van diagnoses en behandelingsprocedures en het trainen van medische teams. Daarnaast zouden we ook kunnen nadenken over het aanbieden of verbeteren van psychologische en sociale diensten voor zowel vrouwen als mannen geconfronteerd met vruchtbaarheidsproblemen.

Het wordt tijd dat de internationale gemeenschap, de reproductieve zorgen van onder meer de Gambiaanse bevolking erkent. Reproductieve rechten houden meer in dan enkel het voorzien van anticonceptie.

Susan Dierickx behaalde een joint-doctoraat in Gender en Diversiteit (Studies) aan de Universiteit Gent en Vrije Universiteit Brussel op basis van kwalitatief onderzoek naar de ervaringen van vrouwen met vruchtbaarheidsproblemen in Gambia. Momenteel is ze aangesteld als postdoctoraal medewerker aan de Vrije Universiteit Brussel. Haar professionele ervaringen worden gekenmerkt door uitgebreid veldonderzoek in verschillende West-Afrikaanse landen.