“‘Is islamofobie altijd racisme?’

Luckyphotostream Publiek Domein​

De afgelopen dagen woedde in Vlaanderen een verhit debat over racisme en islamofobie, naar aanleiding van een standpunt van Bleri Lleshi. Is islamofobie nu wel of geen vorm van racisme? En hoe kan racisme überhaupt gericht zijn tegen een cultuur of een religie? Het verwijt van racisme is -terecht- een van de sterkste aantijgingen die we kunnen maken. Des te problematischer dus, dat het vaak onduidelijk is wat we ermee bedoelen.

Meteen komen we een paradox tegen. Racisme lijkt te verwijzen naar discriminatie op basis van ras, maar ‘rassen’ zijn genetisch gezien niet betekenisvol. Ze zijn sociaal geconstrueerd. Ierse migranten werden in de Verenigde Staten aanvankelijk als katholiek ras gezien, maar tegenwoordig eerder als etnische of nationale groep.

Joods ras

Tijdens de Jodenvervolging keken de nazi’s evenzeer naar afkomst als naar culturele praktijken om te bepalen wie er tot het Joodse ras behoorde. En wie telt als zwart ziet er heel anders uit in Brazilië dan in de Europa. Kortom, de contouren van een bepaald ‘ras’ worden bepaald door sociaal-politieke omstandigheden.

‘Cultureel racisme gaat perfect samen met deze omschrijving van racisme als pseudo-biologie omdat cultuur kan functioneren als een natuur’

En toch toont de geschiedenis een eindeloze reeks verschrikkingen in naam van rassenongelijkheid. Wat er in werkelijkheid plaatsvond, was de racialisering van groepen.

Aan bepaalde groepskenmerken (huidskleur, nationaliteit, cultuur en/of religie) werden inherente en onveranderlijke karakteristieken toegeschreven alsof er sprake was van een raciale groep. Ieren waren van nature lui, Joden bedrieglijk en zwarten dom. Ook als ze zich perfect gedroegen: het was slechts een kwestie van tijd voor hun ware aard naar boven kwam.

Cultureel racisme gaat perfect samen met deze omschrijving van racisme als pseudo-biologie omdat, zoals Étienne Balibar schreef, ‘cultuur kan functioneren als een natuur.’ Dat zien we vandaag in Europa ook bij racisme tegen moslims.

Racisme tegen moslims

In het Europese racistische discours zijn moslims inherent anders zijn dan ‘wij’ in Europa: intolerant, autoritair, achterlijk en gevaarlijk. Een witte moslim is geen ‘echte’. Net zoals iemand met wortels in het Midden-Oosten altijd een moslim zal blijven –gelovig of niet- en zich moet verontschuldigen voor het handelen van ‘hun mensen’. Steeds duidt dit op een racialisering van moslims: religie en cultuur functioneren als een natuur waaraan niemand kan ontsnappen. Dat is duidelijk racisme.

Dan komt nu de grote vraag: is elke vorm van islamofobie ook meteen racisme? Ik denk het niet. Het is wel degelijk mogelijk een bevooroordeelde aversie te hebben van islam zonder ook seculiere of bekeerde moslims te problematiseren. Wellicht kunnen we hier van ‘anti-islam haat’ spreken.

In tegenstelling tot anti-moslimracisme, kunnen moslims volgens deze vorm van islamofobie wel degelijk afstand nemen van islam als religie of cultuur. Ze zijn er niet toe veroordeeld. Nog steeds problematisch, maar geen vorm van racisme. In feite omvat islamofobie dus twee verschillende fenomenen: anti-moslimracisme en anti-islam haat. Door de twee steeds op één hoop te gooien raken we deze nuance kwijt.

Het is belangrijk om niet elke kritische opmerking over islamitische principes of praktijken af te doen als anti-moslimracisme of anti-islamhaat. Elke religie en elke cultuur bevat elementen die discussie oproepen.

Zoals Hannah Arendt

Het is wel degelijk mogelijk het oneens te zijn met de inhoud van de koran, te vinden dat God niet bestaat, of kritiek te leveren op politieke praktijken die zich beroepen op islam, zonder te vervallen in islamofobie. Hiervoor is het echter nodig argumenten te geven voor je positie en open te staan voor tegenargumenten. En dit zien we noch bij anti-islamhaat noch bij anti-moslimracisme.

‘Een onderscheid maken tussen anti-moslimracisme en anti-islamhaat kan de discussie vooruithelpen’

Juist bij gevoelige onderwerpen als deze is het essentieel voorzichtig om te gaan met taalgebruik. Dit punt maakte Thomas Rotthier gisteren ook, zij het met een andere conclusie. Zoals Hannah Arendt een onderscheid maakte tussen antisemitisme en anti-judaïsme, kan ook een onderscheid tussen anti-moslimracisme en anti-islamhaat de discussie vooruithelpen. Tegelijkertijd moeten we beseffen dat anti-moslimracisme zich vaak vermomt als anti-islam haat.

Beledigingen die beginnen met ‘ik ben niet tegen moslims, alleen tegen islam’, worden maar al te vaak gevolgd door uitspraken die wel degelijk racistisch zijn. Onze samenleving lijkt voor anti-islam haat meer begrip te hebben. Of het beschimpen van een religie en haar volgers werkelijk minder problematisch is dan het beschimpen van een groep mensen, ongeacht hun religie, is het onderwerp van weer een ander debat.