“‘Kan de Poolse oppositie de macht overnemen?’

Affiche van Romuals Szumelda, Achtste op de lijst van KO in Gdynia

© Małgorzata Bos-Karczewska

De overwinning van de liberale anti-corruptieactiviste Zuzana Caputova in de presidentiële verkiezingen in Slowakije, in mei jl., was een opluchting. Kan de oppositie in Polen bij de aanstaande verkiezingen voor een verrassing zorgen en de macht van PiS overnemen? En de erosie van de democratie een halt toeroepen?‘Democratic backsliding today begins at the ballot box’ waarschuwen de twee Harvard- politicologen Levitsky en Ziblatt in hun boek How Democracies Die. Gekozen leiders ondermijnen democratische instellingen. Erosie van de democratie geschiedt geleidelijk. De effecten ontvouwen zich langzaam na verloop van tijd. De auteurs noemen landen als Venezuela, Rusland, Turkije, Oekraïne, en ook twee EU-lidstaten — Hongarije en Polen.

In Hongarije is Orban al sinds 2010 aan de macht. Op 13 oktober as. gaan Polen naar de stembus.

Dit zijn de belangrijkste verkiezingen in Polen sinds 1989. Dat geldt voor beide kampen. PiS (Recht en Rechtvaardigheid) moet winnen anders wordt de partij hard afgerekend. De oppositie staat voor de zware opgave om een halt toe te roepen aan de omvorming van Polen tot een eenvormig katholiek land waar niet alle burgers gelijk zijn.

Erosie van democratie

In hun boek How Democraties Die beschreven Levitsky en Ziblatt hoe gekozen autoritaire leiders drie strategieën gebruiken: de overname van rechtspraak, het uitschakelen van de oppositie en van dissidenten en het herschrijven van de spelregels.

In de afgelopen 4 jaar heeft regeringspartij PiS het Constitutioneel Hof uitgeschakeld. De rechtbanken kregen regeringsloyale voorzitters. Koppige rechters tracht men door (dreigen met) disciplinaire maatregelen in het gelid te krijgen. In de rechtspraak is sprake van ‘discriminerend legalisme’ – het recht wordt toegepast op de oppositie, terwijl regeringsgezinden de vrije hand krijgen, stelt professor Wojciech Sadurski, auteur van Poland’s Constitutional Breakdown (Oxford University Press, 2019).

Onlangs werd zelfs een lastercampagne tegen dissidente rechters opgezet, vermoedelijk door Lukasz Piebiak, staatssecretaris van Justitie. Piebiak is onder druk van de oppositie opgestapt. Maar de motie van wantrouwen tegen minister van Justitie Ziobro is gesneuveld.

De parlementaire oppositie is tandeloos. PiS heeft de meerderheid in het parlement. Bepaalde wetten worden in 2-3 dagen door het parlement gejaagd. President Andrzej Duda ondertekent steevast.

Regels worden herschreven. Zo is onlangs de laatste zitting van het parlement vóór de verkiezingen opgeschort tot vlak na de verkiezingen. Het is niet in strijd met de grondwet maar uiterst ongebruikelijk, gereserveerd voor crisis situaties als een oorlog of natuurramp. Een list vindt de oppositie het, om er nog snel een wet doorheen te kunnen jagen of een begrotingsvoorstel aan te passen.

Nieuwe maatregelen op komst

De PIS heeft in haar verkiezingsprogramma nieuwe verregaande maatregelen aangekondigd.

1. Het zal eenvoudiger worden om parlementariërs te arresteren of vast te houden. Het besluit zou door de procureur-generaal (nu tevens minister van Justitie) worden opgesteld en gericht aan het Hooggerechtshof.

2. Rechters en officieren van justitie zullen hun immuniteit verliezen. De beslissing om in hun zaak een strafprocedure in te leiden, wordt genomen door de procureur-generaal en bij voorlopige hechtenis — door het Hooggerechtshof.

3. De voltooiing van de gerechtelijke “hervormingen”, zoals men het noemt.

4. De journalisten zullen worden gecontroleerd door een op te richten zelfbesturend orgaan. Dit om ethische en professionele normen hoog te houden. De oppositie noemt het verificatie en einde van vrije journalistiek.

Deze aantastingen van de checks and balances maken op de meeste kiezers weinig indruk. De PiS-aanhang gelooft de leider: sinds 1989 was er geen democratie, omdat er slechts één sociaaleconomische elite was. Met PiS aan de macht zou er wel democratie zijn.

De EU en de rechtsstaat

De Europese Commissie heeft op de Algemene Raad van 16 september jl. het rapport over de rechtsstaat in Polen gepresenteerd met de vaststelling dat de toestand is verslechterd (o.a. het “Piebiak-schandaal”). De waakhond van de Poolse rechtstaat “Archiwum Osiatynskiego” meldt dat de Commissie aanbeveelt dat EU-landen de procedure van artikel 7 voortzetten. Polen bevindt zich in de tweede van drie fasen. De vraag is hoe stevig de nieuwe Commissie onder Ursula von der Leyen de kwestie van de rule-of-law gaat oppakken.

In november komt het Europese Gerechtshof in Luxemburg met een uitspraak inzake de tuchtkamer van het Poolse Hooggerechtshof en de Raad voor de Rechtspraak (KRS). Volgens advocaat-generaal Evgeni Tanchev voldoen de tuchtkamer en de KRS niet aan de vereisten van rechterlijke onafhankelijkheid in het EU-recht.

Cruciale test op 13 oktober

De omstandigheden zijn gunstig voor PiS. Mensen zijn niet bang om hun baan te verliezen. Er zijn zelfs tekorten aan arbeidskrachten. De economie groeit met 4%, de inflatie bedraagt 3%. Maatschappelijk protesten betreffen nu vooral rechters en procureurs. Sommige media steunen de oppositie, maar de publiek omroep is een propagandazender van de regering geworden.

In verschillende opiniepeilingen houdt de PiS van Jaroslaw Kaczyński een voorsprong. Tussen 43% en 49% ondervraagden zouden op de regeringspartij willen stemmen. PiS weet vooral laagopgeleiden, mensen uit kleine steden en het platteland aan zich te binden. Deels door kindergeld en eenmalige toelages aan gepensioneerden in te voeren. De harde kern is trouw wegens de nationalistische, anti-liberale koers.

De oppositie bestaat uit 3 blokken.

Burgerplatform (opgericht door Donald Tusk) doet mee in de BurgerCoalitie (KO) samen met drie andere partijen: de liberalen van Nowoczesna, Initiatief Polen van feministe Barbara Nowacka en een kleine partij de Groenen. Ze worden door 23 à 30% van de kiezers gesteund.

Links dat de afgelopen vier jaren niet in het parlement was vertegenwoordigd (in 2015 heeft de 8% -drempel (voor coalitie) net niet gehaald), heeft een gemeenschappelijke lijst opgesteld van 3 partijen: de SLD (sociaal-democraten), het progressieve Wiosna (Lente) van Robert Biedron en het linkse Razem (Samen) van Adrian Zandberg. Voor hen geldt nu de drempel van 5% voor een politieke partij. De samenwerking van deze drie partijen valt bij de kiezers in goede aarde. Ze krijgen in bijna alle recente opiniepeilingen ca. 12% steun. Veel Burgerplatform-kiezers neigen ook op deze lijst te stemmen, want ze zijn teleurgesteld in het Burgerplatform.

De Boeren Partij PSL heeft op haar lijst politici van de anti-establishment partij Kuki opgenomen. Hun komst in de Sejm is onzeker. De steun is rond 6%.

Het electoraat van de oppositie wordt flink gemobiliseerd. Men wil van PiS af.

Verder is er nog een vijfde groepering Konfederacja Vrijheid en Onafhankelijkheid van ultra conservatieve en nationalistische kleine partijen. Deze zijn nu voor afschaffing van de inkomensbelasting en voor herinvoering van de doodstraf, tegen abortus en LGBT. Ze halen het waarschijnlijk het niet. Opvallend genoeg scoort Konfederacja goed bij jonge Polen tussen 18 en 30 jaar. 20% van hen wil op deze lijst stemmen. (Op PiS 25% en KO 23%).

Het electoraat van de oppositie wordt flink gemobiliseerd. Men wil van PiS af. Want als PiS meer dat 45% steun krijgt, beschikt die over een meerderheid in de Sejm. De toedeling van de restzetels (volgens methode ontwikkeld door de Belgische jurist Victor D’Hondt) bevoordeelt de grootste partij – PiS dus. Hopelijk werpt hun gezamenlijke lijst voor de kandidaten voor de Senaat vruchten af, en krijgt de oppositie de meerderheid in Poolse Eerste Kamer. Hiermee kunnen ze het wetgevingsproces vertragen.

Er is ook een scenario denkbaar dat de PiS wint, maar niet over de meerderheid in de Sejm beschikt en dan een coalitie of minderheidsregering moet vormen.

Een ander scenario is dat de oppositie wint. Dat is wel mogelijk als de PiS kiezers in grote getale thuis blijven en hiermee PiS in de steek laten. Dat zou een enorme verrassing zijn.

Campagne met sociale beloftes

De rechts-conservatieve, populistische PiS profileert zich nu zelfs als een normale partij van middenklasse. Als eerlijk en betrouwbaar ook, want de sociale beloftes zijn nagekomen. De politici van het Burgerplatform worden als dieven en graaiers, onbetrouwbare politici en zelfs verraders afgeschilderd, mede door de propaganda op de Poolse staatstelevisie.

De verloren EP-verkiezingen in mei jl. waren de voorbode. Anti-PiS zijn, is niet voldoende. Het Burgerplatform (PO) moet echt zijn best doen om meer kiezers te mobiliseren. Daarom richt men zich op de burger en zijn zorgen, zoals slecht functionerende ziekenhuizen en scholen. Maar hun concurrent doet dat beter, kan pakkender communiceren. De oppositie van KO reageert louter op PiS. En doet – op een bescheiden manier – ook sociale beloftes. PiS heeft aangetoond dat het kan, want de economie groeit. Hiermee tekent zich een einde aan liberaal kil sociaal beleid van “red je zelf”.

Links profileert zich slim als een alternatief tussen PiS en KO, een nieuwe, linkse speler met frisse ideeën. Dat valt in goede aarde bij veel sociaal liberale kiezers. Wat echt aanspreekt, is niet zozeer de socio-economische agenda maar het postulaat van de scheiding van kerk en staat, de afschaffing van religielessen op school, de legalisering van abortus tot 12 weken.

De rechtstaat als zodanig is geen thema. De focus ligt op sociale beloftes. Het hemd is nader dan de rok. Kiezers willen van de grootse oppositie partij, het PO, wel een positief verhaal horen over hoe het verder moet na PiS. En dat is nog weinig overtuigend.

De PiS-paraplu

PiS legt een sociale belofte voor, die vele Polen aanspreekt. Kaczyński wil in Polen een “welvaartstaat bouwen”. De sterke almachtige Poolse staat ontfermt zich over gewone Polen, het minimumloon stijgt fors en lage inkomensgroepen krijgen rechtstreeks financiële toelagen in hun portemonnee (niet via ingewikkelde fiscale constructies). Dat wordt de staat van illusies, schrijft het centrum-rechtse dagblad Rzeczpospolita.

PIS exploiteert een verschuiving in het publieke sentiment en voedt de frustratie met steeds nieuwe vijanden.

De kiezer krijgt ook een beeld voorgeschoteld van een land dat onder PiS in een periode van 14 jaar qua rijkdom het EU-gemiddelde haalt en over 21 jaar zelfs Duitsland inhaalt. Ook een cultureel scherm wordt boven Polen gespannen. ‘Polen wil niet op West-Europa gaan lijken, door eigen Poolse tradities af te wijzen, inclusief die met betrekking tot kerk en gezin’, aldus Kaczyński op verkiezingscampagne.

Identiteitspolitiek vormt een brandstof voor populistische frustratie. PIS exploiteert een verschuiving in het publieke sentiment en voedt de frustratie met steeds nieuwe vijanden.

Men wil in Europa ‘onze vrijheid beperken of zelfs elimineren. Hoewel de slogans goed klinken, is hun doel smerig. Dus we wijzen het af. Polen blijft het eiland van vrijheid!’, stelde Kaczyński onlangs.

Op 13 oktober a.s. is de kiezer aan zet. Die is gewaarschuwd door PiS: de oppositie gaat het geld terugpakken en de democratie afbreken. De opkomst zal de beslissing brengen.

Małgorzata Bos-Karczewska geboren in Gdansk, afgestudeerd in algemene economie aan de Universiteit van Amsterdam, is journaliste, schrijft nu over Poolse politiek en Poolse arbeidsmigratie in Nederland. Zij begon bij de Volkskrant (1990-1991) en was buitenlandse correspondent in Nederland van de Poolse krant Rzeczpospolita (1993-2000). Nu is Małgorzata hoofdredacteur van website Polonia.nl in Nederland. In 2015 ontving zij het Ridderkruis van de Republiek van Polen voor 25 jaar journalistieke werk en publicaties in Nederland.