“‘‘De legitimiteit van het Iraanse regime bevindt zich op een dieptepunt’’

Raisi was een prominente figuur binnen de politieke elite en had aanzienlijke invloed op het binnenlands beleid van Iran. Hij speelde ook een centrale rol in de recente pogingen van het land om de relaties met rivalen in de regio te verbeteren.

De regering van Raisi was zeer conservatief en had een nauwe band met de opperste leider, ayatollah Ali Khamenei. Er waren bijna geen conflicten of meningsverschillen tussen beide partijen, in tegenstelling tot eerdere regeringen die vaak enige afstand namen of op gespannen voet stonden met Khamenei.

Stabiliteit bewaren in turbulente tijden

Raisi werd dan ook gezien als een van de belangrijkste kandidaten om de 85-jarige Khamenei op te volgen. Khamenei bekleedt het ambt van opperste leider al 35 jaar. Zijn invloed binnen de conservatieve kringen van het land maakte hem ‘incontournable’ in het toekomstige Iraanse leiderschap.

Zijn dood, een jaar voor de afloop van zijn tweede ambtstermijn, komt echter pal in een periode van binnenlandse, regionale en internationale moeilijkheden.

Iran blijft onder zware sancties van de Verenigde Staten vanwege zijn nucleaire programma. Die hebben aanzienlijke schade toegebracht aan de economie en hebben een grote impact op de Iraanse bevolking.

Het land zag ook van een van de grootste protestbewegingen in zijn geschiedenis, in de nasleep van de dood van Mahsa Amini in september 2022, nadat ze gearresteerd werd door de zedenpolitie.

Daarnaast waren er ook lokale protesten in verschillende delen van het land, voornamelijk over de economische crisis en bepaalde beleidsmaatregelen van de regering.

En de parlementsverkiezingen in maart kenden een van de laagste opkomstcijfers in de geschiedenis van het land. Dat vormt een grote uitdaging voor het regime, dat nu verplicht binnen de vijftig dagen na de dood van Raisi nieuwe verkiezingen moet houden. De legitimiteit bij de bevolking bevindt zich op een dieptepunt.

Conservatieven en hervormers

De recente escalatie in de voortdurende schaduwoorlog met Israël heeft daarnaast ernstige veiligheidskwesties opgeworpen en ruchtbaarheid gegeven aan verschillende complottheorieën. Nu al doen geruchten de ronde dat de helikoptercrash van de president het gevolg is van digitale oorlogsvoering, een droneaanval of zelfs een grondaanval door Israël. (Het staatspersagentschap IRNA meldde dat de crash te wijten was aan een ‘technische storing’)

Het verlies van een belangrijke speler veroorzaakt geen grote verstoring als er verschillende anderen klaarstaan om de leegte op te vullen.

Toch zal de machtsoverdracht waarschijnlijk geen grote impact hebben op de stabiliteit van het land, vanwege de aard van de machtsdynamiek in Iran. Het Iraanse politieke systeem bestaat uit meerdere onderling verbonden kringen onder de leiding van de opperste leider. Het verlies van een belangrijke speler veroorzaakt geen grote verstoring als er verschillende anderen klaarstaan om de leegte op te vullen.

Vicepresident Mohammad Mokhber is inmiddels aangesteld als waarnemend president, tot aan de nieuwe verkiezingen. Verwacht wordt dat de conservatieven dicht bij de opperste leider hun kandidaat naar voren zullen schuiven, met als doel een soepele overgang met minimale weerstand.

‘De natie hoeft zich geen zorgen te maken of angstig te zijn, het bestuur van het land zal niet worden verstoord’, schreef Khamenei al op X, het voormalige Twitter.

Maar een historische analyse van leiderschap in de Islamitische Republiek toont een terugkerend patroon van machtsverschuiving tussen conservatieven en hervormers. Dat creëert een gevoel van balans in de Iraanse politiek en versterkt de legitimiteit van het regime bij de bevolking.

De opvolger van Raisi zal dus hoogstwaarschijnlijk worden genomineerd en gesteund door een interne kring van conservatieven, maar het is mogelijk dat hij een enigszins gematigde houding zal aannemen. Figuren zoals de huidige parlementsvoorzitter, Mohammad Bagher Ghalibaf, of zijn voorganger Ali Larijani, passen als gematigde conservatieven in dat profiel.

Wat betekent dit voor de buren van Iran?

Tijdens zijn ambtsperiode verschoof het zwaartepunt Raisi van het buitenlands beleid van het land meer richting het Midden-Oosten. Dat betekende een breuk met zijn voorganger, Hassan Rouhani, die inzette op betere relaties met Europese landen en de normalisering van de banden met andere westerse naties.

Onder het presidentschap van Raisi organiseerde buurland Irak bijvoorbeeld vijf onderhandelingsrondes tussen Iran en Saoedi-Arabië. Dat leidde tot een historische normalisering van de relaties tussen de twee landen begin 2023.

Als voormalig adviseur voor strategische communicatie van de toenmalige Iraakse premier was het voor mij duidelijk dat Iran oprecht streefde naar een strategische, langdurige, sterke relatie met zijn buren.

Het resultaat van die onderhandelingen betekende het einde van een langdurige burgeroorlog in Jemen, faciliteerde de normalisering van de betrekkingen van Arabische landen met Syrië, en droeg bij aan de verbeterde stabiliteit in Irak.

Iran heeft onlangs ook intense onderhandelingen gevoerd met Jordanië en Egypte, opnieuw onder de auspiciën van Irak. Zulke initiatieven bieden een kans om de sektarische conflicten die de regio lange tijd te ontmantelen en de basis te leggen voor meer samenwerking.

Onder Raisi kwam Iran ook dichter bij zowel China als Rusland. Dat illustreert een strategische bocht naar het Oosten, gesteund door de opperste leider. Maar Iran bleef intussen ook onderhandelen met westerse mogendheden over zijn nucleaire programma, maar gebruikte daarbij andere tactieken dan onder zijn voorganger Rouhani.

Het buitenlands beleid van Iran zal waarschijnlijk hetzelfde blijven onder een nieuwe president. De benoeming van Ali Bagheri Kani als waarnemend minister van Buitenlandse Zaken na het ongeval (de crash eiste ook het leven van de buitenlandminister) wijst daarop. Kani sluit aan bij de huidige richting van het buitenlands beleid van het land.

Daarnaast wijzen de nauwere banden van Iran met zijn buren op een meer permanente verschuiving weg van het isolement. Dat zal waarschijnlijk op korte termijn blijven verbeteren.

Deze bijdrage is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.