“‘‘Niemand kan dit beter dan ik. Geloof me!’ Trump breekt de wereldorde op en ziet zichzelf als alternatief.’

Anti-Trump betoging in Londen

Peter Nicholls / Reuters​

Er zijn niet veel moeilijke woorden die zo’n snelle carrière gemaakt hebben in zowel politiek, zakenwereld en culturele kringen als disruptie: een onvoorziene schok die veroorzaakt wordt door een nieuwkomer die de bestaande regels en afspraken aan zijn laars lapt en er daardoor in slaagt op korte tijd zo succesvol te worden dat hij of zij de nieuwe norm wordt.

De Italiaanse vijfsterrenbeweging of de Duitse radicale nativisten van de AfD zijn omschreven als disruptieve krachten die het naoorlogse politieke partijensysteem van hun land op zijn kop zetten. Uber, Deliveroo, airbnb en de hele kapitalistische platformeconomie scheurden elk voor hun sector de zakelijke modellen open die tot een jaar of tien geleden golden. Datzelfde doen Spotify, Netflix en anderen voor de culturele of creatieve economie.

Het oude handboek versus de brutale nieuwkomer

Trump is zo’n ontwrichtende kracht in de geopolitiek. Hij dumpt de diplomatieke geplogenheden en codes ten voordele van zijn eigen intuïtie en impulsen. Hij gaat niet uit van een gestold wereldbeeld waarin plaats is voor zowel bondgenoten als vijanden, hij veronderstelt dat iedereen probeert te profiteren van elk zwak moment van de VS. Hij is kwaad aan het ontbijt, verzoeningsgezind tijdens de lunch en lovend voordat het diner voorbij is. Hij schoffeert beleefde gastheren of -vrouwen en tutoyeert autoritaire bullebakken. Hij belooft het ene, realiseert exact het tegengestelde en slaagt er daarbij in om de steun van de kiezers te behouden.

De vaststellingen zijn niet nieuw, maar ze werden zelden zo brutaal geïllustreerd als de voorbije week tijdens Trumps passage op de Navo-top, bij de Brexitburen in het Verenigd Koninkrijk en tijdens de topontmoeting met Poetin in Helsinki. Elk verslag van de voorbije week leest als de beschrijving van het gedrag van een pestjoch op de speelplaats. Werkelijk elke regel van het diplomatieke handboek werd gebroken. Van het decorum waarmee de machtigen der aarde elkaar normaliter bejegenen, ook al zijn ze gezworen vijanden die in staat van oorlog met elkaar zijn, bleef geen spaander heel. Trump respecteert alleen zichzelf en verwacht van de rest van de wereld hetzelfde. Dat is disruptief, want de tegenspelers hebben alleen het oude handboek om te reageren op dit gedrag. Dat is niet alleen bij gebrek aan creativiteit, maar ook omdat ze geloven dat de oude regels voor een minimum aan stabiliteit kunnen zorgen in een wereld die anders onvoorspelbaar snel in allerlei conflicten terecht kan komen.

En de Europese partners, zij stonden erbij, keken ernaar en bleven schaapachtig glimlachen

Het gevolg was een serie gênante persconferenties en andere vertoningen waar de disruptor-in-chief om het even wat zei, zichzelf tegensprak, collega’s tegelijk prees en vernederde, werkelijk n’importe quoi, zo lang de schijnwerpers maar op zijn uitvergrootte ego en zijn monomane beleid gericht bleven. En de partners, zij stonden erbij, keken ernaar en bleven schaapachtig glimlachen. Elke keer de Big T. een bondgenoot schoffeerde, kwam de betrokkene achteraf uitleggen dat de president zich vergist had of het niet zo bedoeld had, en dat de Navo / Theresa May / Angela Merkel / de EU / you name it wel degelijk trouwe en loyale bondgenoten zijn van de Verenigde Staten. Dat ze genoeg betalen, dat ze niet oneerlijk concurreren, dat ze het eens zijn met de verstandige uitspraken van de president en dat ze de ochtendlijke tweets of avondlijke beledigingen best willen vergeten en vergeven.

Soumission?

Die wanhopige pogingen om vanuit de Europese kant de schade te beperken door het Ego voldoende te strelen, toont vooral hoe groot de behoefte is om alles zo veel mogelijk bij het oude te houden. Of, in het geval we de botsing van stijlen en bedoelingen wat welwillender bekijken, hoe men probeert te redden wat er te redden valt, zodat de onvermijdelijke nieuwe wereldorde ten minste kan verder bouwen op een aantal basisprincipes van de huidige, naoorlogse orde. Maar wat je intussen ziet, grenst aan soumission.

Trump eist dat de militaire budgetten volgend jaar omhoog gaan naar 2 procent van het bnp, maar iedereen weet dat de afspraak gemaakt is voor 2024. Vandeput monkelt er een beetje bij.

Minister Vandeput komt in de VRT-studio de brutale aanpak van Trump vergoelijken: dat het pestjoch de anderen aan tafel afdreigt, blijkt gewoon om andere woorden te gaan, een eigen stijl. Trump eist dat de militaire budgetten volgend jaar omhoog gaan naar 2 procent van het bnp, maar iedereen weet dat de afspraak gemaakt is voor 2024. Vandeput monkelt er een beetje bij. Alsof hij de slimste jongen van de klas is, en het pestjoch te dom is om de feiten onder ogen te zien. Hij vergeet dat Trump veruit het sterkste kereltje in de buurt is.

Als Trump beslist dat er een handelsoorlog komt met China (maar ook met Canada en de EU), dan duwt hij door tot dat conflict begint. Als hij verklaart dat het nucleair akkoord met Iran een slechte zaak is, dan stapt hij eruit en dreigt hij ook Europese bedrijven af tot die preventief Iran verlaten, ook al biedt de EU moedig weerstand. Als hij een ambassade wil in Jeruzalem, tegen alle internationale afspraken in, dan opent hij die ambassade – met alle gevolgen in Gaza vandien. Als hij kinderen van hun ouders wilt scheiden aan de Amerikaans-Mexicaanse grens, dan doet hij dat –en als hij dan toch moet inbinden, blijkt het onmogelijk om op redelijke termijn de gezinnen te herenigen. De lijst wordt na anderhalf jaar steeds langer: het Pacific vrijhandelsakkoord, het klimaatakkoord van Parijs, Unesco, de VN-Mensenrechtenraad, de internationale steun voor borstvoeding, het inreisverbod voor de burgers van een aantal moslimlanden en Venezuela…

Vernietig de oude vormen…

Een bepaald soort anti-establishmentdenken juicht Trumps ontwrichting van de wereld-zoals-we-hem-kennen toe vanuit de overtuiging dat de bestaande orde zo corrupt en fundamenteel fout is, dat alleen destructie een nieuwe en betere wereldorde mogelijk maakt. Het nihilisme van Trump, en van de menigte die zijn destructieve omgang met de gevestigde orde aanvuurt, doet denken aan het anarchistische nihilisme van eind 19de eeuw. In Germinal laat Emile Zola het personage Souvarine zeggen: ‘Alle beschouwingen over de toekomst zijn misdadig, omdat ze de zuivere vernietiging in de weg staan en daarmee de opmars van de revolutie. […] Praat me niet van evolutie! Sticht brand in alle hoeken van de steden, maai de volken neer, vaag alles weg, en als er niets meer van deze verrotte wereld over is komt er misschien een betere!’ Dit soort woede van de verongelijkte onderkant vind je vandaag op de sites en media-accounts van IS. Maar de versie van bovenaf –het establishment dat zich presenteert als anti-establishment- wordt geleverd door Trump.

Zo veel te meer Trump de bestaande instellingen beschadigt en onderuit haalt, zo veel te meer wordt zijn opgeblazen egopolitiek programmatisch

In dat machtsnihilisme is de figuur van de leider van toenemend belang. Als alles wat we kennen en waarvan we dachten dat het bijdroeg tot welvaart, vrede of ten minste de voorspelbaarheid van het status quo, op de schop moet, dan blijft alleen het genie van de leider over om zekerheid en beterschap voor de toekomst te garanderen.

Zo veel te meer Trump de bestaande instellingen beschadigt en onderuit haalt, zo veel te meer wordt zijn opgeblazen egopolitiek programmatisch. We zijn intussen voorbij de tijd dat een psychologische analyse van de Amerikaanse president amusant en relevant leek. Zijn voortdurend herhaalde overtuiging dat hij beter dan wie ook in staat is om handelsakkoorden te onderhandelen / belastingen te hervormen / vrouwen te respecteren / de gevaren van atoomwapens in te schatten / … (en zo zijn er tientallen voorbeelden), functioneren stilaan als het noodzakelijke tegengewicht voor de afbraak van al de rest.

Het is geen extreemlinkse obsessie om zo’n president te beschuldigen van fascistische neigingen. Fintan O’Toole schreef in The Irish Times dat je heel omzichtig moet omspringen met de F-term, maar dat het fout is om hem te schuwen als je ziet wat er vandaag gebeurt.

Alleen de Leider vult het vacuüm

Brutaliteit en het eroderen van morele grenzen zijn kernbestanddelen van het nihilistische fascisme dat Donald Trump uitprobeert. De beschaafde, wat onderdanige reacties van Navo-bazen en EU-politici tonen niet hun intellectuele superioriteit, maar hun onvermogen om principes zoals internationale rechtsorde en nationale rechtsstaat effectief en compromisloos te verdedigen. Wat vandaag nog onwennigheid is bij Trumps overval op goed fatsoen en internationale afspraken, kan morgen leiden tot onomkeerbare onderwerping.

De beschaafde, wat onderdanige reacties van Navo-bazen en EU-politici tonen niet hun intellectuele superioriteit, maar hun onvermogen om principes zoals internationale rechtsorde en nationale rechtsstaat te verdedigen

Want soumission is een proces dat begint met overdreven zelfvertrouwen op een moment dat een nieuwe dreiging zich aanbiedt en dat gaandeweg de dictaten van de nieuwkomer aanvaardt als onvermijdelijk om de lieve vrede te bewaren. De rechtse profeten die waarschuwen tegen soumission weten dat maar al te goed, alleen gebruiken ze de term alleen om het samenleven met een verarmde en gemarginaliseerde bevolkingsgroep verdacht mee te maken. Ze kijken nooit omhoog om te zien welke onredelijke eisen de macht stelt, in dit geval: de brutale, unilaterale machtslogica van de president van de Verenigde Staten.

Als die morgen 2 procent van het bnp eist en overmorgen misschien 4 procent, zoals Trump liet uitschijnen op zijn ratelende persconferentie in Brussel; als hij straks ook eist dat die budgetten voor de helft naar aankopen van Amerikaans oorlogsmaterieel gaan; als hij vervolgens eist dat het materieel ingezet wordt om regime change in Iran af te dwingen, wie gaat hem tegenhouden? Minister Vandeput? Boris Johnson? Jonathan Holslag en Joachim Pohlmann?

P.S. In wezen stelde minister Vandeput dat de eisen van het Witte Huis niet fundamenteel anders zijn dan onder Obama of diens voorgangers. Dat klopt. Als Trump in Helsinki zegt dat de wereld gediend is met betere relaties tussen Washington en Moskou, klopt dat ook. Heel wat mensen wijzen er op dat de VS nooit anders gedaan hebben dan de belangen van hun eigen elites voorrang te verlenen, en dat de idee van America First dus zo oud is als de VS zelf. Ook dat klopt. Net als de stelling dat de militaire uitgaven van de Europese Navolanden niet in verhouding zijn met de Amerikaanse uitgaven -al zouden de Amerikanen zich beter aan de EU spiegelen dan andersom.

Het is dus niet dat Donald Trump over de hele lijn raaskalt. Alleen: het militiaire beleid van de Navo, het handelsbeleid onder de Wereldhandelsorganisatie en onder de vele vrijhandelsverdragen, het outsourcen van Amerikaanse productie-arbeid, en al die andere zaken die nu voorgesteld worden als oneerlijke praktijken, zijn telkens het resultaat van Amerikaanse keuzes of dictaten. Wat veranderd is, is dat onder Trump het “Amerikaans belang” niet langer de hele elite betreft, maar de zakelijke belangen van één familie en hun kleine kring rijke vrienden. Wat blijft, is dat de grote meerderheid van arme of middenklasse Amerikanen gereduceerd worden tot een Grieks koor dat alleen optreedt om het drama te bevestigen en de rol van de held te onderlijnen. Het volk moet de leider bevestigen, terwijl de Leider het volk niet meer moet vertegenwoordigen.