“‘Ode aan Fatima Mernissi: de vrouw met het verenkleed’

![L. Bakst (CC0)](//images.mo.be/sites/default/files/styles/portrait/public/field/image/55730_101185_nr6xRF.jpg?itok=vJxC-UyV " Decorschets voor het ballet "Scheherazade" van Rimsky-Korsakov")

Decorschets voor het ballet “Scheherazade” van Rimsky-Korsakov

L. Bakst (CC0)​

Op 27 september 1940 werd Fatima Mernissi geboren in een harem in Fes, de negende-eeuwse culturele en religieuze hoofdstad van Marokko. De harem waarin Mernissi opgroeide, was niet het soort keizerlijke Ottomaanse harem die het Westen bijna obsessief fascineerde. Het was zelfs een eerder saaie omgeving: een huiselijke harem in een bourgeoismilieu.

In de harem, een aantal afgeschermde kamers binnen het grotere huis van de familie, leefden de vrouwen die zich zelden buitenshuis mochten begeven. Kwamen ze toch buiten, dan was het onder zeer strikte voorwaarden. Grootmoeder Yasmina leerde de kleine Fatima dan ook al snel dat overal waar mensen zijn er een Qaida is, een systeem van ongeschreven spelregels of gedragscodes die je moet gehoorzamen. De harem had zijn eigen Qaida, maar de buitenwereld ook. Qaida was overal[1].

Verhalen als motor van verandering

Ondanks de maatschappelijke barrières, verheerlijkte Fatima reizen en uitwisseling. De Koran riep op om kennis te vergaren over de grenzen heen, dus was het overschrijden van grenzen voor Fatima een heilig voorrecht en de enige echte manier om een Qaida te veranderen. Ze raakte geïnspireerd door de vrouwen in de harem die hun eigen manier hadden om de grenzen van een Qaida te verleggen. De vrouwen steunden elkaar met mooie lange verhalen en liedjes. Fatima’s moeder besefte zeer goed dat verhalen van groot belang waren omdat ze de motor van verandering vormden.

Hoewel Fatima’s moeder en grootmoeder ongeschoold waren, wilden ze dat Fatima een goede opleiding zou krijgen. Daarom vertelde Fatima’s moeder haar man nationalistische verhalen over de noodzaak zich los te maken van de Franse koloniale overheersing en de ​​ontwikkelde bevolking van zowel mannen als vrouwen die Marokko daarvoor nodig zou hebben: intelligent, kritisch, vocaal en solidair om de overwinning te behalen en een onafhankelijk land te worden. Dankzij haar moeders verhalen kwam de familieraad tot een akkoord en werd Fatima overgeplaatst van de Koranschool naar een “echte” school.

Een vrouw moet altijd alert blijven en klaarstaan om te vertrekken, zelfs wanneer ze bemind wordt. Want, zoals het verhaal van de vrouw met het verenkleed leert, kan liefde je opslokken en een gevangenis worden.

Toen haar grootmoeder Yasmina stierf, hield Fatima de tranen die ze voelde opwellen uit alle macht tegen. ‘De beste manier om je grootmoeder te herinneren’, vertelde haar grootmoeder haar op haar sterfbed, ‘is om de traditie van mijn favoriete Scheherazade-verhaal in leven te houden: de vrouw met het verenkleed[2]’,

Daarop leerde Fatima dat verhaal, verteld door de heldin van duizend-en-één-nacht Scheherazade, uit het hoofd. De boodschap is dat een vrouw haar leven als een nomade moet leiden. Ze moet altijd alert blijven en klaarstaan om te vertrekken, zelfs wanneer ze bemind wordt. Want, zoals het verhaal leert, kan liefde je opslokken en een gevangenis worden.

Als achttienjarige vertrok Fatima dan ook: ze ruilde haar middeleeuwse geboortestad in voor Rabat, een moderne witte metropool met wijdopen stadspoorten, aan de rand van de Atlantische Oceaan. Al student dacht ze vaak terug aan de woorden van haar moeder: ‘Fatima, jij gaat de wereld echt veranderen, nietwaar? Jij gaat een planeet scheppen, zonder muren en zonder grenzen, waar de portiers alle dagen van het jaar vrijaf zullen hebben’.

Fatima Mernissi tijdens een speech naar aanleiding van de Erasmusprijs die ze ontving in 2004

Praemium Erasmianum Foundation (CC BY-SA 4.0)​

Grenzen overstijgen is een evenwichtsoefening

Fatima was een opmerkzame vrouw. Ze wist dat ze veel kon leren door te kijken en te luisteren, met verzegelde lippen, maar ze was er vooral van overtuigd dat ze, net als de vrouw met het verenkleed, vleugels kon krijgen omdat ze zich ommuurd voelde en geloofde dat ze die muren kon overstijgen.

Muren en grenzen overstijgen, was niet altijd zonder gevaar. Het was een evenwichtsoefening waarbij je goed moest afwegen tot waar je kon gaan zonder té ver te gaan.

Muren en grenzen overstijgen, was niet altijd zonder gevaar. Het was een evenwichtsoefening waarbij je goed moest afwegen tot waar je kon gaan zonder té ver te gaan. Fatima kende bijvoorbeeld het verhaal van de beroemde 10de eeuwse soefi Mansur al-Hallaj die in de straten van Baghad verkondigde dat hij de waarheid was. Dat moest hij met de dood bekopen toen het Abassidische regime hem executeerde. Maar Fatima werd gedreven door de opmerkelijke effecten van de verhalen van de vrouwen in de harem, die van haar moeder en natuurlijk die van Scheherazade, die haar aan de dood lieten ontsnappen.

Omdat hij werd bedrogen door zijn vrouw, geloofde sultan Shahryar dat alle vrouwen overspelig waren. Hij besloot elke avond met een nieuwe vrouw te huwen om haar de ochtend daarop te doden, voor ze hem kon onteren. Dankzij haar verhalen hield Scheherazade het echter 1001 nachten uit. Na die 1001 nachten, of liever 1001 onbekende verhalen, besliste Shahyar niet enkel om Scheherazade in leven te houden, hij verontschuldigde zich ook omdat hij inzag dat mannen en vrouwen gelijk zijn.

Fatima volgde in de voetsporen van Scheherazade en haar moeder: niet alleen in Marokko, maar over de hele wereld vertelde ze de verhalen van de vergeten koninginnen van de islam, man-vrouw-dynamieken in islamitische samenlevingen, de mannelijke elite, vrouwenrechten, democratie en grensverleggende dromen.

Fatima Mernissi heeft inderdaad vleugels gekregen en zo verschillende grenzen overschreden: die tussen Oost en West, man en vrouw, orale en geschreven cultuur, islam en filosofie, literatuur en sociologie, de academische wereld en de samenleving en zeker ook die tussen autobiografie en fictie. Keer op keer was ze bij het oversteken van zulke grenzen bang, maar geen mens die dat zag omwille van haar grote zilveren Berberse armband en rode Chanel-lippenstift.

[1] Fatima Mernissi, Het verboden dakterras. Verhalen uit mijn jeugd in de harem, Amsterdam: De Geus, 1994.

[2] Fatima Mernissi, Scheherazade Goes West: different cultures different harems: NY: Washington Square press, 2001.