“‘Onuitgesproken verhalen rond Taksim’
Bij volksprotesten staan de narratieven, waarop het verhaal wordt geënt en die het spreken in een nieuwe taal proberen gieten, zeer centraal. De huidige narratieven rond de volksprotesten in Turkije zijn zo gepolariseerd dat het de heterogeniteit in de stemmen aanmoedigt noch uitnodigt tot spreken. Daar waar ze initieel meer betrokken waren, zie ik een kritische groep zich in stilte verhullen, omdat zij zich niet vertegenwoordigd voelen in de vaak éénzijdige en ongenuanceerde stemmen. Een gesprek met twee mensen uit totaal verschillende contexten, geeft een beeld van die kritische stemmen, die niet te horen waren.
Nur, een jonge dertiger
Nur, een jonge vrouw, dertiger en leerkracht geschiedenis uit Eyyup, vertelt dat ze op de eerste dagen aanwezig was in het Gezi-park toen de protesten tegen het bouwproject startten. Naargelang de tijd vorderde werd ze heen en weer geslingerd tussen twee extremen, waarmee ze zich niet wilde vereenzelvigen.
Door de ene groep werd ze gezien als een vijand (als pro-regering, omdat ze een hoofddoek draagt), door de andere groep werd ze gezien als een verraadster (als anti-regering, omdat ze een hoofddoek draagt). Beide groepen duwden haar in het andere kamp, omwille van hetzelfde symbool.
Stilletjesaan trok ze zich terug en zocht naar een positie die wel aansloot bij haar denkwereld. ‘Ik gebruik mijn recht op zwijgen en observeren’, zegt ze. ‘Als ik nu een groep seculiere vrienden bezoek, kijken de mensen die me niet kennen, met een wat-zoekt-zij-hier-blik?’
Nur: ‘Ik vind het spijtig dat de protesten zich rond het narratief pro- of anti-regering concentreren. Er is een groter sociaal verhaal dat ons kan samenbrengen: ons inzetten voor onze stad, voor onze sociale rechten, een job voor de werklozen.’
‘Natuurlijk ben ik ook tegen een volbebouwde Istanbul, tenslotte leef ik er middenin. Het kost je hoe langer hoe meer tijd om van punt A naar punt B te geraken. Natuurlijk ben ik tegen het politiegeweld en wanneer er gewonden zijn gevallen zijn mijn vrienden en ik naar de Dolmabahçe moskee gerend om hen te steunen. Niemand wordt er beter van. Erdogans taal spreekt me beslist niet aan, maar dat is zijn stijl.’
‘Wanneer westerse islamofobe reacties gratuit worden overgenomen, doodt dit de gezonde democratische opstanden, die er altijd zullen zijn en nodig zijn om een land dynamisch te houden. Doordat heel wat media de kaart van de islamisering trokken, hebben mensen zoals ik onze narratief verloren. De ruimte voor een alternatieve kritische stem wordt verdrongen, waarbij je de goede vooruitgang van Turkije kan erkennen en toch kritisch kan blijven, noch alles veroordeelt van de huidige ontwikkelingen, noch alles goedkeurt. Door het dominante discours rond islamisering wordt ons die kritische reflectie afgenomen, want dan wordt je in het andere kamp neergezet.’
‘De specifieke westerse wijze van secularisatie van de samenleving wordt als een ideaal model, als universeel geldig en toepasbaar gezien, vooral wanneer men over de islam discussieert. Het gaat niet om de kritiek op islamitische landen, maar om het feit dat het Westen zelfkritiek vermijdt door steeds met de vinger te wijzen naar onze contexten, die op hun eigen manier progressiviteit proberen te bekomen. Daar waar in Turkije een hele brede waaier bestaat aan ideeën en manieren van omgaan met religie, traditie en moderniteit, van hoe er naar feminisme gekeken wordt, hoe er met rollenpatronen wordt omgegaan. Het Westen wil een pragmatische islam zien, maar het enige dat zij de wereld voorspiegelen is dat van een extreme islam.’
‘Door enkel één blik en één vorm van islam als referentie nemen, komt de diversiteit van andere moslimlanden en moslims in de verdrukking. Het westen sluit zichzelf hierdoor af van een eerlijke dialoog. Niemand wordt er beter van. Alleen al de stilte van de media nu er geen straatprotesten meer zijn (of tijdens de protestacties weigeren buiten de nachtelijke protesten te filmen), spreekt boekdelen. Daarnaast het falen van een journalistiek die deze polarisering kan overstijgen, waardoor ook zij in een kat-en-muisspel met de regeringen verwikkeld geraakten.’
Het verlies van een narratief
‘Ik heb vrienden verloren door deze protesten, mensen met wie ik ondanks onze verschillen jarenlange vriendschappen had. Momenteel dreigen de goede, initiële intenties overschaduwd te worden door de kettingreactie van deze polarisaties, waardoor de bestaande breuklijnen alleen maar versterkt worden. Achter die polarisatie schuilt een discours dat individuele narratieven in een sjabloon tracht te doen matchen. Maar de diversiteit in Turkije laat zich onmogelijk in deze polarisatie plaatsen. Daarom kies ik voor mijn eigen discours en dat is momenteel de stilte. Geen nood, ook voor die stilte zal ik aangesproken worden. Waar waren die kritische stemmen vandaag, toen ik voor mijn hoofddoek moest vechten? Waar waren zij, toen de Koerden reeds dertig jaar als tweederangsburgers werden behandeld?’
Fazil, een gepensioneerde zoon van een militair
‘Ere wie ere toekomt’, zei Fazil. ‘Ik ben niet noodzakelijk een fan van Erdogan, maar hoewel sommige seculiere oren dit niet graag zullen horen, is dit land er wel democratischer op geworden. Ik ben 66 jaar en zelf het kind van een militair en heb alle staatsgrepen meegemaakt. Geloof me, die waren een flink stuk harder dan deze. In de Koerdische kwestie wordt onderhandeld in de goede richting, je wordt niet meer opgepakt als je zegt dat je Koerdisch bent of de taal spreekt. Vrouwen met een hoofddoek mogen studeren, je kan als advocate pleiten met hoofddoek en je kan in het Koerdisch je zaak verdedigen in het gerecht. Het is nog niet zo lang geleden dat vrouwen met een hoofddoek gediscrimineerd werden in Turkije.’
‘Bovendien zijn er op twee momenten toegevingen gebeurd in de protestacties: een eerste was toen de vicepremier toegaf dat de politie hard had opgetreden en een tweede maal wanneer hij het platform naar zich heeft geroepen, nadat de vice-premier het eisenpakket ter plekke was gaan beluisteren. Je moet het hem nageven: Erdogan ontving de delegatie van het Taksimplatform en heeft hen beloofd om de bouwprojecten uit te stellen tot er een gerechtelijke uitspraak komt. Dat heb ik nooit eerder gezien in Turkije. Mijn antwoord naar de jongeren was: “Ga hier weg, want de politie van dit land heeft altijd een harde hand gehad, het zal niet anders zijn.”’
‘Waar zijn de meetinstrumenten om te meten hoeveel punten we zijn gestegen in de democratie? Zoveel is zeker: dit was een belangrijke opstand en het heeft iets opgeleverd. Uiteraard was het politiegeweld onvergeeflijk. Dat was het ook 35 jaar geleden. De politie liep toen met geweren in het rond. Hetzelfde Taksimplein waar nu honderdduizenden samenkomen, was ook toen het centrum van protestacties. Het grote verschil was dat er toen 45 doden gevallen zijn, terwijl er minder betogers waren dan vandaag.’
‘Ondertussen verspreiden enkele mediakanalen een verhaal dat aansloeg bij een seculiere bevolking voor wie het nieuwe model te veel “aan de Kemalistische waarden tornt”, waarbij ze werkelijk het aantal betogers wilden verhogen. Maar waar zijn diezelfde media als de jongeren daar het geweld van de politie moeten ondergaan? Wat hadden jullie verwacht? Dat de regering zegt: goed jongens, nu mag je gewoon naar huis gaan? Zowel de Turkse als de buitenlandse media waren doorgaans eenzijdig in hun berichtgeving en vervielen daardoor in een discours dat de complexiteit niet kon vatten van hetgeen er gebeurde en praatten hierdoor naast de kwesties. Er was voedend, verrijkend nieuws, maar helaas ook veel nieuwsvervuiling. De media hinkten achterop, en liepen eerder achter de feiten.’
‘Dit zijn de kinderen van de generatie die onder de staatsgrepen het zwijgen werd opgelegd. Dat merk je doordat de ouders dit protest vaak ondersteunen en toejuichen. De jeugd heeft daar geen herinneringen aan, maar voor mijn generatiegenoten is dat alsof het gisteren was, diep in het geheugen gegrift. Deze jongeren hebben die angst van toen overwonnen. Het belangrijkste resultaat van de huidige protesten is enerzijds een geapolitiseerde groep die terug politiek leerde denken, anderzijds, een empathie met andere minderheidsgroepen, die een deze groep miste door een één-dimensionele kijk op identiteit.’
Nieuwe migratietendenzen
‘Vandaag kan je de protesten in Turkije niet begrijpen als je “the total picture” mist: de recente geschiedenis van Turkije, de nieuwe globale machtsstructuren en de hertekening van de wereldkaart. Om nog maar te zwijgen van de razendsnelle veranderingen die het land de laatste decennia heeft ondergaan: alleen daarom al zouden we moeten stilstaan bij hetgeen er aan het gebeuren is. Turkije moet werken aan het middenveld (dat monddood werd gemaakt na de staatsgrepen en niet enkel tijdens de huidige regering zoals er gesteld wordt) te versterken om terug die kritische stem te voeden, los van elke regering.’
‘Dit zijn groeipijnen van een democratie in wording. Geen enkel land bevat een voltooide democratie. Dit is een eeuwige strijd van meerderheid: wie vertegenwoordigt de meerderheid? Wie heeft de legitimiteit om de bevolking het best te vertegenwoordigen? Nooit eerder hebben zoveel verschillende groepen zij aan zij kunnen betogen. Terwijl de jongeren in het park hun protesten verderzetten, konden politieke groepen zij aan zij hun slogans luid verkondigen. Van Öcalan-vlaggen tot de meest Kemalistische slogans als “Wij zijn soldaten van Atatürk”. Van gesluierde vrouwen tot getatoeëerde mannen. Mensen van alle pluimage. De psychologische angst om voor politieke rechten op te komen is weg. Apolitieke, zwijgzame en volgzame burgers zijn opgestaan en samen solidair hun stem uitgebracht.’
Volgens de antropologe Jenny White schepte de AKP een identiteit die de kijk op migratie en op multiculturaliteit verbreedde: een meer fluïde kijk op identiteit, die een en-en verhaal en een meerlagige idententiteit mogelijk maakt. Het narratief van één taal, één land, één religie en één vlag werd voor het eerst sinds de oprichting van de republiek in vraag gesteld. Je kan Turks zijn, islamitisch, Koerdisch, seculier, fashionable, gesluierd, niet gesluierd. Dat is ook de reden waarom de AKP zo populair is bij Europese Turken. Het was de eerste keer in vijftig jaar migratie dat een regering hen een stem gaf. Zij zijn niet meer de Almancilar, de Europeanen, maar de Europese Turken, tegenover de “Turkse Turken”.
De dynamiek van de stilte
Conflict kan tot vruchtbare resultaten leiden, wanneer de narratieven de diversiteit kunnen dragen, in een samenleving die in een razendsnelle verandering is. Beide narratieven proberen op hun eigen wijze om te gaan met de huidige diversiteit in Turkije, die door de migratietendenzen er nog complexer op wordt. Turkije heeft zichzelf op de wereldkaart gezet en maakt een transformatie door, waardoor het meer in de kijker staat. Nieuwe migratietendenzen overspoelen het land: de vluchtelingen uit Syrië, Irak, Pakistan, Afghanistan en andere omliggende landen zijn een realiteit geworden, waarmee Turkije dient rekening te houden.
De complexiteit en veellagigheid in Turkije vraagt waakzamheid en betrokkenheid om tussen de rumoerige drukte, de belangenvermenging, de politieke spelletjes te kunnen scheiden van de goodwill en de positieve acties. We moeten werken aan het verbeteren van de omstandigheden. Misschien was de meest spraakmakende en constructieve daad van de protestacties wel de ‘standing man’, die gewoon het recht opeiste om stilzwijgend zijn ongenoegen te uiten, wat die ook moge zijn. De stilte verwoordt de diversiteit in Turkije het best. De dynamiek van de stilte is ook aanvaarden dat Turkije nu eenmaal divers is en dat er geen meerderheid is, ook al is de huidige partij democratisch verkozen en zou die zelfs kunnen herverkozen worden.
Noot van de auteur: De namen van de twee personen zijn veranderd. Deze tekst heeft twee maanden moeten rijpen voor ze in woorden werd gegoten. Hoewel er hier twee meningen wordt geschetst, zal wellicht ook deze tekst in de polarisatie meegesleurd worden. Dat toont hoe diep die polarisatie zit.