“‘Poolse abortuszaak legt Europese malaise van de rechtsstaat bloot’

Protest in Gdansk tegen de nieuwe abortuswet, oktober 2020

Lukasz Katlewa / Wikimedia (CC BY-SA 2.0)

Het Poolse Grondwettelijk Hof beperkt het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen. Het toont hoe de politiek dat hof op een perfide manier gebruikt, als motor voor de beperking van grondrechten, menen mensenrechtenexpertes Marta Łotoczuk en Catherine Van de Heyning. Ze roepen op om snel werk te maken van financiële sancties en het verlies van stemrecht in de EU.

Vorige week verstrengde Polen haar al zeer restrictieve abortuswetgeving. Het moet niet verwonderen dat autoritaire en conservatieve regimes paal en perk stellen aan het recht van vrouwen om zelf over hun lichaam te beslissen. Integendeel, uit onderzoek weten we dat een restrictief beleid op het vlak van homoseksualiteit, abortus, of seksualiteit eigen is aan autoritaire regimes.

Dit is niet anders in Polen en haar buurlanden. Waar progressievere tendensen zich vanaf de jaren ’90 in de Oost-Europese landen aftekenden, werd dit het afgelopen decennium volledig teruggedraaid. Deze beperkingen liepen parallel met de afbraak van de rechtsstaat en democratie.

Opvallender is dat de Poolse beperking van het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen er niet kwam door een beslissing van de regerende partij, maar wel door het Poolse grondwettelijk hof. Het hoogste rechtscollege dat de grondrechten van haar burgers moet beschermen, werd daarmee voor de kar van de heersende meerderheid gespannen.

Ook in andere Oost-Europese landen staan grondwettelijke hoven onder druk om te buigen naar de wil van autoritaire leiders. Te lang heeft Europa toegekeken hoe rechtbanken tot vazallen van de meerderheidspartijen gemaakt werden. Het is tijd voor een ommezwaai.

De Poolse abortuskwestie: perfide misbruik van grondwettelijke taal

Het abortusdebat beroert al jaren de Poolse gemoederen. In Polen was een abortus tot nu toe enkel toegestaan wanneer een zwangerschap een bedreiging vormt voor het leven of de gezondheid van de moeder, er een grote kans was op ernstige of levensbedreigende afwijking van het kind, of de zwangerschap het gevolg is van een verboden handeling, zoals incest.

Telkens de regering dreigde met een verdere verstrenging van de abortuswetgeving kwamen duizenden burgers in protest op straat. Pleinen gevuld met vrouwelijke tegenstanders in rouwkleding haalden het wereldnieuws.

Onder het mom van traditionele familiewaarden en het recht op leven worden Poolse vrouwen in een bijzonder traumatische en gevaarlijke situatie geplaatst.

Omdat het een belangrijk verkiezingsthema van de regerende Recht en Rechtvaardigheidspartij (PiS) is, vreesde men lange tijd dat de autoritaire regering een aangescherpte abortuswetgeving door het parlement zou drukken. Het aangehouden protest ontnam de appetijt voor dat scenario. Daarentegen trokken conservatieve parlementsleden van de PiS-partij naar het Grondwettelijk Hof met de vraag of de mogelijkheid om een abortus uit te voeren bij ernstige afwijkingen van de foetus niet tegen de Grondwet inging.

Iedereen hoopte dat het Poolse Grondwettelijk Hof als waakhond van grondrechten de heersende abortuswetgeving niet ongrondwettig zou verklaren. Het Hof gaf de parlementsleden gelijk. De stopzetting van een zwangerschap is nu enkel mogelijk wanneer de gezondheid van de moeder in gevaar is of wanneer de foetus verwekt is door verkrachting of een andere misdaad. Ook die laatste voorwaarde staat intussen onder druk.

Opnieuw trokken duizenden burgers de straten op. Vrouwen moeten door deze beslissing een zwangerschap doorstaan, wetende dat het kind geen enkele overlevingskans heeft of met een ongeneeslijke ziekte ter wereld zal komen. Onder het mom van traditionele familiewaarden en het recht op leven worden Poolse vrouwen in een bijzonder traumatische en gevaarlijke situatie geplaatst.

In dit arrest baseert het Grondwettelijk Hof zich op de bescherming van de menselijke waardigheid in de Poolse Grondwet. Het Grondwettelijk Hof weigerde om elke andere overweging zoals het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw, de menselijke waardigheid van de moeder of het kind dat geboren wordt met een afwijking in overweging te nemen.

Daarmee legitimeert het Grondwettelijk Hof niet alleen het beleid van het Poolse autoritaire regime, maar misbruikt eveneens “grondwettelijke taal” om vrouwenrechten uit het discours te verdringen.

De dubbelslag voor het Poolse Grondwettelijk Hof

Naast het duidelijke misprijzen voor vrouwenrechten, geeft dit arrest ook pijnlijk de teloorgang van het Poolse Grondwettelijk Hof weer. Sinds 2015 zijn de Poolse rechters in een intens gevecht verwikkeld met de PiS-partij over hun onafhankelijkheid. De meerderheid trachtte via allerhande wetten controle te krijgen op de werking en samenstelling rechtbanken, inclusief het Grondwettelijk Hof.

De regeringspartij gebruikt de omweg van het Grondwettelijk Hof om op die manier haar handen in onschuld te wassen.

Een gecontroleerd Grondwettelijk Hof blijkt een belangrijke pion voor autoritaire regimes. Ook in Hongarije verkreeg de regerende Fidesz-partij van Orban controle over het Hongaarse Grondwettelijk Hof. Ondertussen stijgt de druk op gelijkaardige rechtscollege in andere Oost-Europese lidstaten.

De keuze om controlerende en onafhankelijke instituten zoals een grondwettelijk hof uit te hollen in plaats van het af te schaffen, is een logische keuze. Door trouwe partijsoldaten in de hoogste rechtbanken te loodsen, vermijdt de regerende partij dat een grondwettelijk hof zich al te kritisch over de stembusgang of nieuwe wetgeving zou uitspreken.

De abortuskwestie in Polen toont een nog perfider gebruik van een grondwettelijk hof als motor van de beperking van grondrechten. In plaats van zelf de vlucht vooruit te nemen door een wijziging aan de abortuswet door te voeren, gebruikt de regeringspartij de omweg van het Grondwettelijk Hof om op die manier haar handen in onschuld te wassen. Niet het regime beperkt grondrechten, maar wel een “onafhankelijke rechtbank” op basis van de grondwet.

Cynisch genoeg worden rechtbanken daarmee de sleutel tot de afbraak van de rechtsstaat. Naar de eigen bevolking kan het regime zich schuilen achter de beslissing van rechters. De regering haalt hiermee een dubbelslag thuis, want tegenstanders zullen door deze uitspraken ook niet snel geneigd zijn naar het Grondwettelijk Hof te trekken.

Naar internationale waakhonden die protesteren tegen de beperking van vrouwenrechten, kan de Poolse overheid nu schermen met de onafhankelijkheid van het Grondwettelijk Hof om haar eigen beleid te vrijwaren.

Opbouwen en ontmantelen van de rechtsstaat gebeurt niet in een oogwenk

Na de val van de Berlijnse muur installeerden verschillende Oost-Europese landen grondwettelijke hoven die ervoor moesten zorgen dat de grondrechten van burgers vanaf nu wel degelijk beschermd zouden worden. Er heerste een hoopgevende kijk dat stap na stap deze landen van autoritaire regimes naar volwaardige democratieën met een werkende rechtsstaat zouden evolueren.

Waar sommige landen zoals Roemenië nooit op kruissnelheid geraakten door aanhoudende corruptieschandalen, behoorden Hongarije en Polen bij de betere leerlingen. Vandaag staan we weer bij af. Van bakens van de rechtsstaat worden deze grondwettelijke hoven nu “pseudo-rechtbanken” en klinkt de vraag steeds luider om hun erkenning als onafhankelijke rechtbank in de Europese context af te nemen.

Het abortus-arrest mag je gerust interpreteren als een opgestoken vinger naar de rechtsstaat.

De eerste les van het Poolse en Hongaarse debacle is dat nationale waakhonden maar zo sterk zijn als de politieke cultuur en consensus om hen die rol te laten spelen. Een grondwettelijk hof kan de ontmanteling van de rechtsstaat signaleren, maar ze kan ze niet tegenhouden.

De procedure voor de benoeming van rechters in de Oost-Europese hoven verschilt niet gek veel van deze in de West-Europese, maar een lange traditie van evenwichten en onafhankelijkheid speelt in het voordeel van deze laatsten. Daarom kon het Italiaanse Grondwettelijk Hof zich sterkhouden ondanks vele jaren van autoritaire leiders. Een rechtsstaat bouw je niet in een oogwenk op.

De tweede les is dat je die rechtsstaat ook niet in een oogwenk afbouwt. De huidige malaise volgt na jaren van afbraak. De knipperlichten bij de Europese Unie gingen wel degelijk af, maar het antwoord bleek te zwak. Het afgelopen jaar veroordeelde het Hof van Justitie van de Europese Unie Poolse wetgeving die de onafhankelijkheid van rechters ondermijnt. Dit blijft vooralsnog zonder veel gevolgen in Polen. Het abortus-arrest mag je dan ook gerust als een opgestoken vinger interpreteren.

Een deel van het antwoord op deze malaise zal moeten komen van de burgers van Oost-Europa. Maar een ander deel moet van de Europese Unie komen.

Tot nu toe werden dreigementen nooit tot het uiterste gedreven in de hoop de dialoog met de rebelse landen open te houden. Deze strategie heeft duidelijk gefaald. Het is dan ook dringend tijd om de dreigementen door te voeren waardoor deze landen geconfronteerd worden met financiële sancties en het verlies van stemrecht.

Deze sancties zullen de Poolse of Hongaarse burgers misschien niet overtuigen, maar zijn nodig voor de Europese Unie zelf. Een verder verval van de rechtsstaat binnen haar eigen grenzen ondermijnt immers de geloofwaardigheid en aantrekkingskracht van het Europese project, dat de Oost-Europese landen in de eerste plaats als lichtbaken lokte.

Marta Łotoczuk is aspirant-onderzoeker bij de onderzoeksgroep Overheid en Recht aan de Universiteit Antwerpen, Catherine Van de Heyning is professor fundamentele rechten aan diezelfde universiteit.