“‘‘Ras is biologisch nonsens maar sociaal gevaarlijk’’

public domain (CC0)​

Met zijn kritiek van racisme en islamofobie aan het adres van Mia Doornaert die door de N-VA wordt voorgedragen als voorzitter van Vlaams Fonds voor de Letteren heeft schrijver Bleri LLeshi een polemiek rond de begrippen ras en racisme losgewerkt. In een interview in de krant De Morgen beweert sociaal psycholoog Frank Van Overwalle (VUB) dat ‘iedereen als racist wordt geboren’ (De Morgen 2-8-2018). Dit wordt gesteld tegenover de bewering van Bleri Lleshi dat ‘ras een sociale en politieke constructie is’ (De Morgen 30-07-2018).

‘Rasverschillen’ gaan doorgaans over verschillen in huidskleur, neus, ooghoek en haar. Die verschillen vallen op, maar eigenlijk zijn ze klein. Slechts een paar genen hebben er een impact op. Tussen twee enkelingen van een ‘ras’ kan het genetische verschil veel groter zijn dan tussen twee enkelingen van verschillende ‘rassen’.

Al van in de jaren ’70 werd dit door Harvard populatiegeneticus Richard Lewontin aangetoond en sinds de volledige ontrafeling van het menselijk genoom in 2003 is dat verschijnsel overweldigend empirisch bevestigd.

Zo is het genetische verschil tussen twee zwarte Afrikanen veel groter dan dat tussen een blanke Belg, een Chinees en een donkerhuidige Inuit. En omgekeerd: ondanks de soms uitgesproken uiterlijke verschillen zijn mensen genetisch onderling meer gelijkend dan eender welke andere diersoort. Dat komt omdat vlak voor zijn uittocht uit Afrika 70.000 jaar geleden onze jonge soort, de Homo sapiens, naar schatting nog amper tienduizend mensen telde. Een flessenhals in de evolutie, we stonden op het punt uit te sterven.

Door die flessenhals hebben we evolutionair heel jonge gemeenschappelijke voorouders. Met ons zeven miljard stammen we allemaal af van die paar duizend voorouders. Een minderheid van hen nam deel aan de uittocht uit Afrika. Daardoor verschillen mensen buiten Afrika genetisch nog minder van elkaar dan Afrikanen. En hoe verder de mens van Afrika is verwijderd, hoe minder hij onderling genetisch verschilt.

Het begrip ras is evolutionair en biologisch nonsens. Onderhuids zijn we allemaal Afrikanen.

De binnenkant van de mens toont geen verschil op ‘raciale’ basis. Er is geen middel om bijvoorbeeld voor een hart te zien van welk ‘ras’ het afkomstig zou zijn. Het begrip ras is evolutionair en biologisch nonsens. Onderhuids zijn we allemaal Afrikanen.

Wel heeft de evolutie bij alle sociale groepsdieren, waaronder de mens, mechanismen geselecteerd die leiden tot een sterke neiging van een ‘in-group versus out-group ‘voelen en denken. Dat is zoals sociaal psycholoog Frank Van Overwalle beweert zowel in de evolutionaire psychologie als in de neurowetenschappen vandaag empirisch gedocumenteerd (De Morgen 2-8-2018).

Dat ‘wij tegen zij’ voelen en denken is heel manipuleerbaar. Maar dat hoeft niet alleen op zogenaamde raciale verschillen van toepassing te zijn. Het werkt zelfs bij zeer kleine verschillen. Zoals bij de experimenten waarbij een onderwijzer zijn klas indeelde met kinderen met blauwe ogen versus deze met bruine ogen en daardoor op enkele dagen tijd erin slaagde om de grootste haat los te weken tussen de twee groepen kinderen die voordien de beste vrienden waren.

Het goede nieuws is dat de evolutie bijzonder bij de mens eveneens mechanismen heeft geselecteerd die dit ‘in-group versus out-group’ denken en voelen kunnen doen overstijgen. Dat zijn onze sterke sociale instincten, met een aangeboren neiging tot empathie, helpgedrag en samenwerking, alsook onze vermogens tot zelfcontrole en tot rationele zelfreflectie. Ook dat is recentelijk stevig empirisch gedocumenteerd, zowel in de sociale ontwikkelingspsychologie als in de neurowetenschappen.

Wat m.i. ontbreekt in heel dit debat is de sociaal-historische dimensie. Van in de oudheid, bij de kolonisatie en slavenhandel, de gruwelen van de naziterreur, de Rwanda genocide, als de oorlogen in het vroegere Joegoslavië, Afghanistan, het Midden-Oosten, tot op vandaag met bijvoorbeeld de vluchtelingencrisis, de IS-terreur, bij Trump en de opleving van de islamofobie, is racisme een sociale en politieke constructie om de discriminatie van mensen te verrechtvaardigen, een instrument in handen van de elites om te verdelen en te heersen, een afleiding van sociale klassenbelangen. Daarom is de strijd tegen racisme, zowel in eigen land als wereldwijd, zo nauw verbonden met de strijd voor sociale rechtvaardigheid.

Dirk Van Duppen is co-auteur van De Supersamenwerker (EPO 2016)