Oorlog als trauma in het brein

‘8,2 miljoen Oekraïense burgers zijn momenteel op de vlucht in Europa.’ Deze shockerende informatie, die de Wereldgezondheidsorganisatie in mei 2023 bekendmaakte, is het gevolg van de Russisch-Oekraïense oorlog die begin 2022 begon.

De crisis wordt beschouwd als een wereldwijd noodgeval en de grote instroom van Oekraïense vluchtelingen heeft een invloed op de gehele Belgische samenleving. Zo stelden veel gezinnen hun huizen open voor een eerste opvang, waren er inzamelacties voor broodnodige spullen en werden veel hulpgevende alternatieven op poten gezet. Het warme hart van België klopte. 

Dagelijks werden we overspoeld met beelden en verhalen van de gruwelijke feiten die zich voordeden. Hoewel het nieuws na anderhalf jaar fel is geminderd, betekent dit niet dat het probleem is opgelost. De oorlog woedt voort en het trauma van conflict en de vlucht naar een veiligere plek is vaak nog niet verwerkt en vergeten.  

Negen maanden lang werd er vanuit de hogeschool Thomas More bronnenonderzoek gedaan rond posttraumatische stressstoornis bij Oekraïense vluchtelingen. Het werk legt de nadruk op de enorme omvang van de crisis en toont aan dat de medische behandeling van deze vluchtelingen niet onderschat mag worden. Kortom zocht het werk naar een manier waarop een kwaliteitsvollere zorg omtrent PTSS verzekerd kan worden. Dit mondde uit in de ontwikkeling van een factsheet, die ertoe dient om verpleegkundige interventies omtrent PTSS efficiënter en gestroomlijnder te laten verlopen.

PTSS bij oorlogsslachtoffers 

PTSS is een veelvoorkomende aandoening in de wereld. Volgens de American Psychiatric Association kan PTSS voorkomen bij mensen van alle etniciteiten, nationaliteiten, culturen en leeftijden. Ze beschrijven dat tussen de 6% en 10% van de volwassenen ooit PTSS heeft ervaren. Hoewel er voor België geen exacte cijfers bestaan voor de prevalentie van PTSS, is dat voor sommige buurlanden wel het geval. Zo zou in Nederland tussen de 7,4% en 10% van alle volwassen ooit last krijgen van PTSS.

Slachtoffers van PTSS kunnen verschillende symptomen krijgen, zoals onder meer last van opdringerige gedachten, slapeloosheid, emotionele instabiliteit, paniekaanvallen, hyperventilatie, en dergelijke. PTSS kan ontstaan na blootstelling aan een feitelijke of dreigende dood, ernstige verwondingen of seksueel geweld. Onder ‘blootstelling’ valt: het zelf meemaken van, getuige zijn van, of vernemen over feiten van ernstige onveiligheid. 

Het is belangrijk om op te merken dat er niet exact voorspeld kan worden of iemand al dan niet symptomen van PTSS zal krijgen na het ondergaan van een traumatische gebeurtenis. Zo reageert elk menselijk lichaam anders en zal een gevaarlijke situatie niet iedereen op dezelfde manier beïnvloeden. Het kan dat sommige mensen klachten van PTSS zullen ondervinden na een bepaalde gebeurtenis, terwijl andere mensen van dezelfde gebeurtenis geen verdere last zullen hebben. 

Het verrast niet dat de prevalentie van PTSS bij vluchtelingen en oorlogsslachtoffers hoger ligt dan de prevalentie van PTSS bij de bevolking van een gastland. Zo zijn vluchtelingen statistisch gezien vaker in contact gekomen met traumatiserende situaties. Veelvoorkomende voorbeelden daarvan zijn het opsplitsen van families, het slachtoffer worden van geweld, en het verliezen van een thuissituatie.

Ook het migratieproces van oorlogsvluchtelingen kan vaak de oorzaak vormen van nieuwe traumatische gebeurtenissen. Voorbeelden zijn de slechte reisomstandigheden in onveilige vervoermiddelen, langs onveilige routes, en over het algemeen in onveilige omstandigheden. Dit probleem is ook van toepassing op de huidige vluchtelingenstroom uit Oekraïne.

Vluchtelingen in de Belgische gezondheidszorg

Verpleegkundigen komen door de Russisch-Oekraïense oorlog meer en meer in contact met slachtoffers van PTSS. Als medewerker in een algemeen ziekenhuis kan ik deze trend persoonlijk waarnemen. Opvallend is dat de richtlijnen omtrent de zorg van dit ziektebeeld beperkt en niet makkelijk voorhanden zijn. Deze acute situatie heeft mij daarom gemotiveerd om onderzoek te doen naar een traumasensitieve gezondheidszorg.

Oekraïense vluchtelingen hebben vaak fysieke of mentale letsels en belanden zodoende in het Belgisch gezondheidssysteem: zowel op de spoeddienst, als in de algemene dienst en op de psychiatrische afdelingen. In sommige instanties zal de aanmeldingsklacht van een van deze patiënten rechtstreeks gelinkt kunnen worden aan de diagnose van PTSS, maar op andere momenten kan dit ook moeilijk blijken.

Het lijden van de vluchteling eindigt niet bij zijn vertrek uit het thuisland. Ook de reis zelf en de integratie in de nieuwe samenleving van het gastland kunnen vaak stroef verlopen. Daarom was het van belang voor dit werk om na te gaan welke opties de Belgische overheid biedt aan Oekraïense vluchtelingen wanneer die op het grondgebied aankomen.

Elke Oekraïense vluchteling in België dient zich online te registreren en dient vervolgens een afspraak te maken met het registratiecentrum in Brussel. In België krijgen Oekraïense vluchtelingen dezelfde rechten als overal in Europa: het statuut van “tijdelijke bescherming”, waarmee ze tijdelijk in het land mogen verblijven en beschermd zijn tegen een gedwongen terugkeer naar Oekraïne.

Hoewel deze informatie hoopvol klinkt, is de situatie verre van ideaal. Vluchtelingen die in België aankomen moeten een groot aantal praktische zaken in orde brengen, zoals huisvesting, gezondheidszorg, werk, scholing enzovoort. Dit blijkt vaak een moeilijke opdracht te zijn, aangezien de vluchtelingen in veel gevallen last hebben van fysieke en/of mentale gezondheidsproblemen. 

Traumasporen in het brein

Zich verwijderen uit een oorlogsgebied brengt helaas niet altijd een automatische stop aan stressfactoren met zich mee. De schade die chronische stress met zich meebrengt, gebeurt namelijk lang voordat de eerste symptomen waargenomen kunnen worden door de patiënt en zijn omgeving. Zodra basisbehoeften in gevaar komen, schieten mensen in overlevingsmodus. Emotionele basisbehoeften zoals verwerken en rouwen komen zo op de helling te staan. Wie denkt aan vluchtelingen, denkt aan verlies en kwetsbaarheid.

Met dit werk werd uiteindelijk vastgesteld dat informatie rond de zorg van PTSS schaars is en dat deze informatie meestal niet gericht is op verpleegkundigen, maar eerder op artsen en therapeuten. Daarom werden er specifieke richtlijnen en aandachtspunten voorgeschreven die een praktisch nut hebben bij verpleegkundige interventies. Door middel van een factsheet hoopt dit werk om de sensibilisering rond PTSS te vergroten en om de lichamelijke en mentale gezondheid van de Oekraïense vluchtelingen in België te verbeteren.

Auteur scriptie: Sita Impens
Promotor: Dirk Van Gestel
Universiteit of hogeschool: Thomas More Hogeschool