“‘‘Het vuur is na vijftig jaar verre van gedoofd’’

De wereldwinkel in Zaventem in 1976

© Oxfam

‘Al vijftig jaar strijden de vrijwilligers van Oxfam-Wereldwinkels voor eerlijke handel, tegen ongelijkheid en voor economische rechtvaardigheid’, schrijft Oxfam-medewerkster Sofie Beunen in een opiniestuk. De organisatie viert haar vijftigste verjaardag, maar haar strijd is anno 2021 nog steeds niet gestreden.

April, 1971. In een gammel huis in Antwerpen knippert een lampje aan. Enkele vurige vrijwilligers nemen er hun intrek en leggen de funderingen voor wat vijftig jaar later een van ‘s lands grootste vrijwilligersorganisaties is: Oxfam-Wereldwinkels.

De eerste ‘winkeliers’ zijn gedreven door het onwrikbare optimisme dat het anders kan. En met resultaat: zonder hen dronk jij nu bijvoorbeeld geen fairtradekoffie. Vrijwilligers overal ter wereld staan voor woorden én daden. Die kracht wordt tijdens deze Week van de Vrijwilliger extra belicht.

Het afgelopen jaar was turbulent en er werd in alle branches beroep gedaan op de veerkracht, creativiteit en de onversneden hands-on-mentaliteit van vrijwilligers: van ziekenhuizen tot jeugdanimatie en maaltijdbezorging en doorheen heel het sociale weefsel. Verschillende samenwerkingen vonden hun oorsprong in deze crisis, want samen staan we sterker. Kortom: onze maatschappij is het resultaat van haar vrijwilligers.

Lange haren en structureel activisme

1971. Misschien doet dit jaar je denken aan het jaar waarin sigaretten op de Amerikaanse televisie verboden werden, waarin de btw zijn intrede deed in België of waarin we moesten afscheid nemen van Jim Morrison. In dit jaar kreeg ook een soldaat celstraf omdat hij zijn lange manen niet wou afscheren, en analoog aan deze rebelse daad, zagen verschillende activistische organisaties het levenslicht: zoals Artsen zonder Grenzen in Frankrijk en Greenpeace in Canada als protest tegen een atoomproef.

In eigen land ontstaat Bos+ en opent de eerste wereldwinkel (later: Oxfam-Wereldwinkel). Het werd meteen dé verzamelplek voor mensen die tegen de kernwapens van “nonkel Ronnie” en voor gelijke rechten voor de mijnwerkers van “tante Maggie” opkwamen.

Investeer maar eens in duurzame landbouw of bekostig een schoolfactuur met een gemiddeld inkomen van 21 dollarcent per dag.

Ook de eerste wereldwinkeliers willen hun wilde haren niet kwijt. De activisten van de jaren 70 willen de structuren veranderen en daadkrachtige actie ondernemen. Het is een verhaal over een faire prijs voor de kleine (koffie)boer in het Zuiden en een strijd voor eerlijke handel.

Actie tijdens een beurs van Douwe Egberts in 2003. ‘Het is een verhaal over een faire prijs voor de kleine (koffie)boer in het Zuiden.’

© Oxfam

Maar het is veel meer dan dat: ook wie begaan was met het bieden van een alternatief samenlevingsmodel voor de producent en de familie, de klassen- of rassenstrijd die de boer moest voeren of de impact van de koffieteelt op het leefmilieu, kwam quasi automatisch bij de wereldwinkel terecht. En zo kwam ook de eerste koffie uit Tanzania in de wereldwinkel aan. Tanzania was een uitgekiende partner omdat het Afrikaanse socialisme er geïnstalleerd werd.

Meer dan een winkel

De focus van de pioniers in de wereldwinkels lag op ‘power to the people’ en op een concreet alternatief model. Het pakje koffie verkopen was één ding, maar het Afrika Koffie Forum, een minstens even belangrijk initiatief. Hier gingen producenten in gesprek met ministers en waren er netwerkmogelijkheden.

Door dit alles loopt een rode draad, die van samenwerking en actievoering. Misschien herinner jij je het moment in 1991, waarop Oxfam op het dak klauterde van Douwe Egberts met 124.000 handtekeningen van burgers die een faire prijs voor de koffieboer eisten? Het was toonaangevend voor het signaal dat de beweging de wereld in wou sturen.

Of misschien de ‘Langste koffietafel’-actie, waar de millenniumdoelstellingen onder de aandacht gebracht werden en waar men aan een 3108 meter lange koffietafel vraagt om een eerlijke prijs. Hier sloegen de vrijwilligers de handen in elkaar met tal van andere organisaties zoals Vredeseilanden (nu Rikolto) en Max Havelaar (nu Fairtrade Belgium).

Lange reis

Samenwerkingen met Tanzania, met koffietelende vrouwen in Congo, en met vluchtelingen van het Pinochetregime. De reis gaat verder naar het Zuid-Afrika van Mandela met een appelboycot tegen de apartheid. En vandaag is er een rechtstreekse samenwerking met veertig partners, van Chili en Zuid-Afrika, over de Siciliaanse coöperatie Libera Terra tot de activiteitenboerderij De Wroeter in Limburg.

Betoging uit 1974

© Oxfam

Ook anno 2021 stellen we vast: langharig — en bij uitbreiding elk ander kapsel uiteraard —  activisme is nog steeds broodnodig en de strijd is nog niet gestreden.

Zo bedraagt een gemiddeld inkomen van een koffieboer in Oeganda vandaag nog steeds slechts 21 dollarcent per dag. Dat is ver onder de armoedegrens van 0,75 dollar en dus ver verwijderd van een leefbaar inkomen. Investeer dan maar eens in duurzame landbouw of bekostig er een schoolfactuur mee.

Activisme van de toekomst

‘Onrechtvaardigheid is even dodelijk als het coronavirus’, zo titelt het recente rapport The inequality virus. De pandemie licht de wereldwijde ongelijkheid opnieuw uit en versterkt ze, zo lezen we in het rapport. Niet iedereen heeft toegang tot de juiste medische hulp, kan in quarantaine gaan of krijgt een compensatie voor de werkloosheid. En zeker niet iedereen zal het vaccin ontvangen. De vrijwilligers van de 21ste eeuw wacht dus eenzelfde uitdaging als in de jaren 70, zij het in een nieuw kleedje.

Dit “nieuwe” activisme is een breed activisme, waar changemakers van verschillende organisaties de handen in elkaar slaan. Denk maar aan de wereldwijde klimaatmarsen, de Women’s March, Black Lives Matter-betogingen … waar burgers opkomen voor een alternatief model.

‘De vrijwilligers van de 21ste eeuw wacht dus eenzelfde uitdaging als in de jaren 70, zij het in een nieuw kleedje.’

© Oxfam

Structurele aanpassingen blijven nodig, want ongelijkheid kan niet weggewerkt worden door vrijwilligers alleen.

In eigen land pulseert in tal van steden de nood aan de kracht van vrijwilligers: burgerinitiatieven zijn talrijk en sterk georganiseerd. HartbovenHard, Ringland, vzw Humain, Klimaatzaak of het Gents Solidariteitsfonds, je kent er vast eentje.

Ze tonen aan waar er écht nood aan is, leggen de vinger op de wonde. Het zijn deze stemmen van onderuit die het heft in eigen handen nemen en snel kunnen reageren. Waar ondersteuning van overheidswege op zich laat wachten en een concreet alternatief nodig is, gaan vrijwilligers samenwerkingen aan.

Hierbij moeten we een kanttekening plaatsen: structurele aanpassingen blijven nodig, want ongelijkheid kan niet weggewerkt worden door vrijwilligers alleen. De bal ligt hiervoor in het kamp van de beleidsmakers, zij zijn aan zet om de vrijwillige initiatieven te bekrachtigen.

Wat beweegt daar?

Dat nieuwe, brede activisme dus, is een antwoord op de aard van het beestje: een probleem komt niet alleen. De strijd voor eerlijke handel kunnen we niet los zien van duurzaamheid en klimaatrechtvaardigheid, evenmin van gendergelijkheid. Een rechtvaardige en duurzame wereld is bovenal mensenwerk.

De enige manier om de uitdagingen van de toekomst aan te gaan, is samen. Een mooie illustratie hiervan is het koffieproject dat binnenkort in Gent wordt gelanceerd. Een samenwerking tussen onder meer Oxfam, Echanté vzw, Glimps.bio en Refu Interim. Nieuwkomers en kwetsbare mensen worden opgeleid tot barista, fietsen de stad door en schenken een extra fair en duurzaam kopje koffie. Ook in andere steden slaan vrijwilligers de handen in elkaar met culturele partners, burgerinitiatieven, lokale producenten, klimaatcoalities en sociale partners.

Vrijwilligers zorgen voor vuurwerk

50 kaarsjes voor Oxfam-Wereldwinkels, 50 jaar eerlijke kopjes koffie. Het is de top van een ijsberg aan burgerinitiatieven. Niets van dit alles was mogelijk geweest zonder vrijwilligers. Ze blijven doorgaan, werken soms onzichtbaar achter de schermen, maar maken een zichtbaar verschil. Ze maken deel uit van een team van bijna 1 miljoen, zo groot is de Belgische Vrijwilligersploeg.

En het vuur is verre van gedoofd. Vrijwilligers tonen aan dat het anders moet en kán: vroeger kwamen ze op tegen ‘de bom’, nu in coronatijden gaan ze nieuwe samenwerkingen aan en in de toekomst zullen ze samen het hoofd blijven bieden tegen de polarisering.

Actief betrokken vrijwilligers zijn de motor van de huidige samenleving… en de hernieuwbare energie van morgen.

Sofie Beunen is diensthoofd beweging bij Oxfam België. Ze heeft een achtergrond als sociologe, werkt al jaren in middenveldorganisaties en is ook zelf vrijwilliger in verschillende projecten.