Bijna 25 miljoen Soedanezen hebben humanitaire hulp en bescherming nodig
“‘‘Waar is Georges Clooney nu om de wreedheden in Soedan aan de kaak te stellen?’’
Beeld: UN Photo/David Manyua (CC BY-NC-ND 2.0 DEED)
Terwijl alle aandacht gericht is op de catastrofes in Gaza en Oekraïne, lijden miljoenen mensen in Soedan. Twintig jaar geleden was het land een cause célèbre waarvoor Hollywoodsterren en de hele mensenrechtenindustrie in de bres sprongen. Waarom blijven zij vandaag zo angstvallig stil?
Voor hij als sandwichman van Nespresso het mooie weer zou maken, was Georges Clooney een groot pleitbezorger van vrede in Soedan. De Amerikaanse filmster haalde geld op, sprak met het grootste gemak de Verenigde Naties toe en schoof aan bij Oprah om de wreedheden in het Oost-Afrikaanse land onder de aandacht te brengen.
Die waren niet min. Begin 2003 hadden rebellen van achtergestelde groepen in de regio Darfur de wapens opgenomen tegen de regering van president Omar al-Bashir. Om de opstandelingen neer te slaan, bewapende en financierde al-Bashir de Janjaweed. Deze milities, vooral geworven onder nomadische groepen, trokken een spoor van vernieling door de regio. Daarbij kwamen tussen 2003 en 2006 zeker 300.000 Soedanezen om. 3 miljoen mensen raakten ontheemd.
Vandaag wordt Soedan opnieuw verscheurd door geweld en terreur. Op 15 april braken in de hoofdstad Khartoum hevige gevechten uit tussen Abdel Fattah al-Burhan van het Soedanese leger (SAF) en Mohamed Hamdan ‘Hemeti’ Dagolo van de Rapid Support Forces (RSF), een paramilitaire strijdkracht die gegroeid is uit de Janjaweed-milities. Aan de basis van het gewapende conflict ligt een machtsstrijd tussen de twee generaals om de controle over Soedan.
In Gaza hebben slachtoffers geen namen, in Soedan hebben ze niet eens een nummer.
De gevechten hebben zich inmiddels over grote delen van het land verspreid, ook naar Darfur. Bij het geweld vielen al meer dan 10.000 doden, al is het werkelijke cijfer ongetwijfeld nog veel hoger. Bijna 25 miljoen Soedanezen – onder wie 14 miljoen kinderen – hebben hulp en bescherming nodig. Dat is bijna de helft van de bevolking. Detail: de gemiddelde leeftijd in Soedan is 18 jaar.
Miljoenen mensen zijn hun huizen ontvlucht: 4,5 miljoen binnen Soedan, 1,2 miljoen naar buurlanden zoals Tsjaad, Egypte en Ethiopië. Volgens Unicef sloegen 3 miljoen kinderen op de vlucht op zoek naar veiligheid, voedsel, onderdak en gezondheidszorg. De kinderrechtenorganisatie gewaagt van de ‘grootste ontheemdencrisis van kinderen ter wereld’.
De aard en schaal van het geweld zijn huiveringwekkend. Het VN-mensenrechtenagentschap OHCHR uitte zijn bezorgdheid over berichten dat ‘vrouwen en meisjes worden ontvoerd, vastgeketend en vastgehouden in onmenselijke, vernederende slaafachtige omstandigheden’ in de gebieden die de RSF in Darfur controleert.
Begin november, bij een aanval op een ontheemdenkamp nabij El Geneina, West-Darfur, doodden RSF-soldaten dan weer in amper drie dagen tijd 800 tot 1300 burgers van de Masalit-gemeenschap. Niemand weet hoeveel mensen precies zijn gestorven. In Gaza hebben slachtoffers geen namen, in Soedan hebben ze niet eens een nummer.
El Geneina, West-Darfur, in 2013. © UNAMID / Hamid Abdulsalam (CC BY-NC-ND 2.0 DEED)
Arabieren vs. Afrikanen?
Schematisch wordt de genocide in Darfur voorgesteld als een strijd tussen zwarte Afrikanen en Arabieren. Natuurlijk zijn deze etnische tegenstellingen een gegeven waar je niet omheen kunt. Maar dat is niet het hele verhaal.
Om te beginnen kun je moeilijk een onderscheid maken op basis van huidskleur. Er bestaan ook zwarte Arabische strijders en lichtgekleurde Darfuri.
Een andere misvatting is dat de bewoners van Darfur christenen zouden zijn. Ze zijn bijna allemaal moslim, ook al zijn ze vaak sterk beïnvloed door soefistische en animistische tradities.
In de meeste gevallen spreken ze naast hun eigen lokale taal ook Arabisch. Dat maakt van ‘Arabisch’ een lastig te definiëren label met een heel complexe geschiedenis.
Ten slotte is het niet altijd duidelijk wie precies met wie vocht. In de chaos van Darfur ontstonden allerlei bewegingen en wisselende allianties die elk een eigen agenda voorstonden. Sommige groepen (ook Arabische) hielden zich afzijdig van het geweld, andere keerden zich tegen de regering in Khartoum of tegen rivaliserende groepen.
‘Out of Iraq, into Darfur’
Clooney was halfweg de jaren 2000 niet de enige Hollywoodster die in de bres zou springen voor Darfur. Vooral dankzij de Save Darfur Coalition – een allegaartje van beroemdheden, studenten en activisten – kwam de regio helemaal bovenaan op de internationale agenda te staan.
Dankzij Clooney en co kwam er geld in het laatje en werd Darfur een conflict waar de internationale gemeenschap op móést reageren.
De invloedrijke protestbeweging organiseerde lezingen en workshops, en bracht via talrijke televisieoptredens Darfur tot in de Amerikaanse huiskamers. Daarbij beschuldigde ze president al-Bashir en zijn Janjaweed-milities van genocide en eiste ze dat westerse landen troepen stuurden naar de regio.
Natuurlijk was er ook kritiek op het hele Hollywood-theater. Want was het niet opmerkelijk dat dezelfde mensen die tegen de Amerikaanse interventie in Irak betoogden, plots ijverden voor een militair ingrijpen in Soedan? ‘Out of Iraq, into Darfur’, zoals een populaire slogan luidde. En kwam de aandacht ook niet rijkelijk te laat?
Achteraf is het makkelijk om smalend te doen over de Amerikaanse aandacht voor Darfur. Zeker, het activisme was misschien niet altijd even belangeloos. Evangelische bewegingen, joodse lobbygroepen en organisaties als de Black Caucus drukten een grote stempel op de protestbeweging. Ze projecteerden hun eigen ideologische agenda op het conflict voor politiek gewin.
Zo zagen heel wat afro-Amerikaanse kiezers parallellen met het slavernijverleden. In hun ogen werden de Darfuri (zwarte Afrikanen) onderdrukt door wrede Arabieren (de machthebbers in Khartoum). Christelijke lobbygroepen probeerden Darfur dan weer te framen als een heilige oorlog tegen moslims. Toch was Darfur allesbehalve een zwart-witverhaaltje (zie kader).
Tegelijk kwam er dankzij Clooney en co wel geld in het laatje. En vooral: door de aandacht werd Darfur een conflict waar de internationale gemeenschap wel op móést reageren. Alleen was de vraag: hoe dan?
Afrikaanse problemen, Afrikaanse oplossingen
Op straat en in Hollywood klonk de roep om de boosdoeners in Khartoum aan de kant te schuiven. Maar pogingen om manu militari een machtswissel af te dwingen, waren in Irak en Afghanistan geen succes gebleken. Hadden de Amerikanen zin om zich nog eens in zo’n onzeker avontuur te storten?
Toch was niets doen evenmin een oplossing. Wat gebeurde als je niet kordaat intervenieerde, hadden de tienjarige herdenkingsdiensten voor de genocide in Rwanda in 2004 nogmaals in herinnering gebracht.
Rwanda zette overigens niet alleen de Amerikaanse maar ook de Afrikaanse leiders aan het denken. Grote tragedies, zo was gebleken, konden maar beter niet worden overgelaten aan de internationale gemeenschap. Afrikaanse problemen behoefden voortaan Afrikaanse oplossingen.
De vredesakkoorden van 2006 en 2011 zouden de wreedheden in de regio nooit helemaal een halt toeroepen.
De Organisatie voor Afrikaanse Eenheid (OAE) had altijd gezworen bij de soevereiniteit van de verschillende lidstaten. Je bemoeit je niet met de interne zaakjes van landen, dat was zowat het idee. Haar opvolger, de Afrikaanse Unie (AU), wilde breken met die doctrine, om een nieuw Rwanda te voorkomen.
In haar oprichtingsakte van 2002 voegde de AU een artikel toe dat haar het mandaat gaf om in te grijpen in binnenlandse aangelegenheden van de verschillende lidstaten. Of toch in geval van genocide en misdaden tegen de menselijkheid. Het orgaan dat daarvoor dienst zou doen was de Raad voor Vrede en Veiligheid (PSC).
Aanvankelijk stonden de Verenigde Staten wantrouwig tegenover de jonge Afrikaanse Unie. Omgekeerd stonden Afrikaanse leiders niet te springen voor een inmenging van het Westen. Na een lange periode van stagnatie en diplomatiek bochtenwerk keurde de regering in Khartoum in 2007 een vredesmissie voor Darfur goed: UNAMID, een samenwerking tussen de VN en de AU. De missie kreeg een mandaat om geweld te gebruiken om de burgers te beschermen, maar zou in de praktijk weinig slagkracht hebben.
Daarnaast kwam er ook een wapenembargo en volgden er verschillende sancties. Het Internationaal Strafhof vaardigde een arrestatiebevel tegen al-Bashir, onder meer op verdenking van genocide. Humanitaire hulp werd opgevoerd, net zoals de druk op de Soedanese regering om vrede met de rebellen te sluiten. Een eerste vredesakkoord kwam er in 2006, in 2011 volgde een tweede. Maar ze zouden de wreedheden in de regio nooit helemaal een halt toeroepen.
2011. Een niet-ontplofte bom in Darfur. © UNAMID (CC BY-NC-ND 2.0 DEED)
Op weg naar een Libië-scenario?
Na bijna acht maanden van bikkelharde strijd is Soedan in een impasse beland. Hemeti en zijn RSF-troepen hebben intussen het grootste deel van Darfur in handen. Het reguliere leger van al-Burhan heeft haar machtsbasis verschoven van hoofdstad Khartoem naar Port Sudan, een stad in het oosten van het land. Dat maakt een Libië-scenario – een land met twee rivaliserende regeringen – almaar waarschijnlijker.
‘Hemeti is op weg om koning van Darfur te worden’, vertelde een Soedanese vriend me onlangs. ‘Hij mikte op de oppergaai: hoofdstad Khartoum. Die heeft hij in handen, want RSF-soldaten ruimen daar de straten. Maar hij ontdekte dat eigenlijk niemand hem daar wilde en trok zich terug naar Darfur. Daar liggen zijn roots en heeft hij zijn machtsbasis. Geen enkele rebellenbeweging in Darfur is machtig genoeg om met zijn RSF te kunnen wedijveren.’
De rivaliserende generaals hebben uiteenlopende bondgenoten. Al-Burhan krijgt onder meer steun van Egypte en van figuren die onder Bashir aan de macht waren. Hij heeft ook de controle over de Military Industry Corporation, een van de grootste staatsbedrijven van het land dat defensiematerieel produceert. Hemeti en zijn invloedrijke broers controleren de goudmijnen in Darfur en krijgen onder meer steun van de Verenigde Arabische Emiraten en Saudi-Arabië.
Geen hulp, geen aandacht, geen niks
Vandaag lijkt niemand zich nog te bekommeren om Soedan. Toen het gewapende conflict in Gaza en Israël uitbrak, was de bezorgdheid groot dat het de aandacht zou afleiden van de oorlog in Oekraïne. Of het ook tot minder belangstelling voor Soedan zou leiden, was zelfs niet eens aan de orde. Nochtans is de humanitaire situatie onhoudbaar voor de ruim 45 miljoen Soedanezen. Dat is meer dan drie keer het bevolkingsaantal van Israël en de Palestijnse gebieden samen.
Natuurlijk is het niet eerlijk om de ene gruwel af te meten tegen de andere. Een verloren mensenleven is telkens een tragedie, waar ook ter wereld. Toch is het contrast met de cause célèbre die Darfur twintig jaar geleden was meer dan opvallend. De invloedrijke Save Darfur Coalition stierf een stille dood, en zelfs de anders zo bedrijvige mediazender Al Jazeera heeft intussen alle aandacht verschoven naar de tragedie in Gaza.
De initiatieven die na 2003 in het leven werden geroepen om de burgers in Darfur te beschermen zijn vandaag niet langer in werking. De hybride vredesmissie UNAMID werd in juni 2021 gesloten en vervangen door UNITAMS, een al even tandeloze missie met louter een politiek mandaat. Ook die sloot deze week de deuren. Onder meer de Keniaanse president William Ruto heeft gepleit voor een nieuwe vredesmissie, maar de Verenigde Naties en de Afrikaanse Unie toonden daarvoor geen interesse.
Van Darfur lijkt Georges Clooney al lang niet meer wakker te liggen.
Slechts 33 procent is opgehaald van de 2,6 miljard dollar die nodig is om humanitaire hulp te leveren aan Soedan. De voorbije maanden is een half miljoen Soedanezen de grens met buurland Tsjaad overgestoken. Het Wereldvoedselprogramma van de Verenigde Naties (WFP) deelde mee dat het de voedselhulp aan 1,4 miljoen mensen in Tsjaad – onder wie dus ook de pas toegestroomde Soedanese vluchtelingen – volgend jaar in januari zal beëindigen.
In mei begonnen de Verenigde Staten en Saudi-Arabië bemiddelingsgesprekken in Jeddah. Die zijn weinig succesvol gebleken. Telkens wanneer een staakt-het-vuren was bemiddeld, klonk na enkele uren alweer het geluid van kogels en granaten. Een punt van kritiek is dat het een initiatief is waarin vooral de belangen van de Verenigde Staten en Saudi-Arabië doorschemeren. Het mist een duidelijk gearticuleerd Afrikaans antwoord.
Veel hoop is gevestigd op een nieuw rondje onderhandelingen in Jeddah. Een belangrijk verschil is dat de Afrikaanse Unie deze keer wel mee aan tafel zit. Maar of de gesprekken deze keer succesvol zullen zijn, valt nog te bezien. De strijdende partijen zegden onder meer toe om de humanitaire hulp te verbeteren en communicatiekanalen opnieuw te openen. Over een einde aan de gevechten werd met geen woord gerept.
De wereld blijft angstvallig wegkijken van de gruwel in Soedan. ‘De stilte is oorverdovend geweest’, merkte ook Mathilde Vu van de Noorse Vluchtelingenraad onlangs op. Nochtans zullen de gevolgen niet te overzien zijn als het reusachtige land uit elkaar valt. Niet alleen voor de regio, waar islamistische groepen de aangrenzende Sahel al terroriseren. Maar ook voor Europa, dat het belang van meer hulp en druk voorlopig niet lijkt in te zien.
In een recente verklaring veroordeelde de EU de mensenrechtenschendingen in Soedan. Concrete maatregelen of oplossingen werden niet naar voren geschoven. Dat wordt straks ongetwijfeld ruziën in Brussel over wat moet gebeuren met de Soedanezen die massaal hun land ontvluchten.
En Georges Clooney? De sexiest man on the planet moet intussen al zoveel slappe capsulekoffie hebben gedronken dat hij nauwelijks de slaap kan vatten. Maar van Darfur lijkt hij al lang niet meer wakker te liggen.