Waarom de presidentsverkiezingen in de VS zo belangrijk zijn

Niet alleen show

Maar het is niet alleen show. Voor de Amerikanen zelf staat er veel op het spel. Komt er een nationale ban op abortus of komt er een wet die de beslissingsvrijheid van vrouwen opnieuw vergroot? Zullen miljoenen mensen zonder papieren worden gedeporteerd of niet? Wordt de toegang tot de gezondheidszorg vergroot of verkleind? Kunnen werknemers door middel van meer vakbondsvrijheid meer opkomen voor hun rechten of zal het omgekeerde gebeuren? Wordt hun land onverdraagzamer of toleranter? Worden de VS Trump-land of juist niet? Overleeft de democratie in de VS of komt ze in nauwe schoentjes?

Omdat er zoveel op het spel staat en de polarisering zo groot is geworden, zijn de verkiezingsbijeenkomsten ook belevingsmomenten waar de emotie even belangrijk is als de informatie. Er worden tranen van ontroering geplengd, er wordt gelachen, het is een samenzijn onder gelijkgezinden in een vijandige wereld. In die context primeert de samenhorigheid op de informatie, de toehoorders scharen zich rond de leider ook als die onwaarheden verkondigt. Harris verdraait de waarheid ook wel wat van tijd tot tijd, maar bij Trump bereikt de leugenmeter ongekende hoogtes, zo blijkt uit talloze fact checks van de media.

De show mag ons overigens niet misleiden. Ook in de VS is wat er achter gesloten deuren gebeurt erg belangrijk, want de lobbymacht van het geld speelt een cruciale rol. Politicoloog Larry Bartels stelt in zijn boek Unequal democracy (2016) vast dat onderwerpen die mensen in armoede aanbelangen, zoals minimumlonen, weinig tractie krijgen in het Congres. Als het erop aankomt, lijken ze haast niet te bestaan. 

Harde macht

Maar show is niet de enige reden waarom media overal ter wereld aandacht besteden aan de Amerikaanse verkiezingen. Er is ook de grote internationale macht van de VS die ervoor zorgt dat Amerikaanse verkiezingen een beetje de verkiezingen zijn van een groot deel van de mensheid. Niet omdat al die mensen ook mee mogen stemmen maar omdat de Amerikaanse verkiezingen de levens van mensen buiten de VS beïnvloeden. Dat is de asymmetrie van de situatie: heel veel mensen ondergaan Amerikaanse macht, veel minder mensen kunnen mee beslissen over de invulling van die macht.

Er is om te beginnen de harde militaire macht van de VS. Het volstaat naar twee grote conflicten van onze tijd te kijken om dat te begrijpen. Als de VS stoppen met hun militaire steun aan Oekraïne of Israël, of die verminderen, dan zullen die conflicten er ook heel anders uitzien. Oekraïne zou sneller terrein verliezen en een groter deel van zijn grondgebied verliezen. Israël zou zijn eindeloze bombardementen in Gaza, Libanon, Syrië … minder gezwind kunnen en durven voortzetten zonder Amerikaanse rugdekking. De VS spelen dus in die beide conflicten een cruciale rol en bepalen zo mee de verhoudingen in Europa en het Midden-Oosten.

De Amerikaanse kernwapenparaplu zorgde ervoor dat een groot deel van Europa zich de voorbije decennia weinig zorgen moest maken over zijn eigen defensie. Met Trump komt die Amerikaanse bescherming onder druk.

Die militaire dominantie vertaalt zich ook in een zeer sterke positie in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. De VS beschikken er net als vier andere permanente leden (China, Rusland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk) over een veto, maar geen enkel land heeft de voorbije decennia dat veto zoveel gebruikt als de VS. Een groot deel van die veto's werd ingezet om harde resoluties in verband ten aanzien van Israël te blokkeren.

Overigens heeft de immense militaire machtsontplooiing van de VS – ze investeren evenwel in defensie als de negen landen na hen – al decennia bijgedragen tot het voorkomen van piraterij en dus de veiligheid in de internationale wateren. De Amerikaanse kernwapenparaplu zorgde er tevens voor dat een groot deel van Europa zich de voorbije decennia weinig zorgen moest maken over zijn eigen defensie. Met Trump komt die Amerikaanse bescherming van Europa onder druk.

De macht van de dollar

Maar er is ook een immense economische macht. De VS beschikken met de dollar over de reservemunt van de wereld – de dollar is nog altijd goed voor 58% van de mondiale reserves, al zit daar wel enige erosie op. Anders gezegd: heel veel landen parkeren graag hun spaargeld in dollars. Ook China belegt massaal in Amerikaanse dollars. De reden is dat je dollarreserves makkelijk kan kopen en verkopen en dat de munt en de Amerikaanse economie nog altijd vertrouwen wekken als vehikel om de waarde van je spaargeld te behouden.

Als de VS de rentetarieven om interne redenen optrekken, heeft dat wereldwijde gevolgen, want zowat alle andere landen die geld willen lenen op de internationale geldmarkten, moeten dan meer rente betalen. Slechts een handvol landen met een stabiele munt, zoals Duitsland en Zwitserland, kan makkelijk geld ophalen aan rentes die lager liggen dan de Amerikaanse. (Ontwikkelingslanden die worstelen met toegenomen armoede sinds covid klagen steeds luider aan dat zij zoveel meer rente moeten betalen dan rijke landen in de bestrijding van de gevolgen van een klimaatcrisis waar zij heel weinig toe bijdroegen.)

De Amerikaanse greep op het financiële stelsel laten de VS ook toe landen te straffen door bijvoorbeeld hun tegoeden in dollar, die ergens worden aangehouden bij financiële instellingen in het Westen, te blokkeren. Dat is wat Rusland en Iran overkwam.

Die economisch-financiële macht laat de VS ook toe derde landen en hun banken te verplichten om het Amerikaanse sanctiebeleid tegenover ‘vijandelijke staten’ te volgen op het risico van zelf bestraft te worden of geen zaken meer in de VS te kunnen doen. Een Franse bank die geld leent aan Iran, bijvoorbeeld, kan Amerikaanse sancties verwachten.

Ideologische dominantie

Die economisch-financiële en militaire macht vertaalt zich ook in ideologische macht. Toen Ronald Reagan in 1980 president werd, zette hij het neoliberalisme mondiaal op de rails. Dat gebeurde met de hulp van internationale financiële instellingen, zoals het Internationaal Monetair Fonds (IMF), de Wereldbank. De hoofdkwartieren van deze instellingen bevinden zich immers op Amerikaans grondgebied, en de VS hebben er de facto een vetorecht voor belangrijke beslissingen.

Toen de VS in 1980 de rente optrokken tot 20% zagen tientallen ontwikkelingslanden plots hun rentelast verdrievoudigen. Om aan geld te geraken, konden deze landen alleen nog maar terecht bij het IMF en de Wereldbank, die er, onder Amerikaanse en Britse invloed, de voorwaarde van goed beleid aan koppelden. En dat goede beleid was er een waarbij de overheid een zo klein mogelijke rol speelt. Volgens Jakkie Cilliers van de vooraanstaande Zuid-Afrikaanse denktank Institute for Security Studies was dat dramatisch voor de ontwikkelingslanden, omdat 'ontwikkeling net een actieve staat vergt'.

Na de val de muur en de 'overwinning in de Koude Oorlog' duwden de VS het pedaal van de vrije markt verder in: de globalisering werd geboren. In de VS ging dat gepaard met toenemende inkomensongelijkheid: de werkende mens zag zijn inkomen stagneren en heel wat industrie verdween er naar het buitenland, China op kop. Trump was in 2016 de eerste presidents(kandidaat) die dat aankloeg. Dat raakte een snaar bij een deel van de lagere inkomensgroepen.

Sindsdien is de Amerikaanse positie veranderd. Nadat ze jarenlang voor meer vrijhandel pleitten, en dat via het IMF en de Wereldbank ook probeerden op te leggen aan ontwikkelingslanden, veranderden de VS sinds het aantreden van Donald Trump als president het geweer van schouder. Met invoerheffingen ging Trump de Amerikaanse producenten beschermen in de hoop zo het handelstekort te verminderen en Amerikaanse banen te beschermen. Biden behield de meeste van die tarieven.

Ook bepaalde hoogtechnologische producten mogen niet meer aan Chinese ondernemingen worden geleverd, en omgekeerd mogen bepaalde Chinese producten of diensten niet meer in de VS worden gebruikt.

Slotsom is dat de VS eigenlijk de globalisering die ze zelf op de rails hebben gezet aan het afbouwen zijn.

Maar ook de vrijheid van kapitaalverkeer, dat de VS eveneens probeerden op te leggen aan zuidelijke landen, koppelen zij nu aan hun veiligheidsbeleid. Bepaalde buitenlandse (vooral Chinese) investeerders worden geweerd, en Amerikaanse ondernemingen mogen bepaalde investeringen in China niet doen. De VS zetten bovendien hun westerse bondgenoten onder druk om hetzelfde te doen.

Meer zelfs, onder Trump werd de werking van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) geblokkeerd door geen nieuwe rechters meer te benoemen, waardoor de geschillenbeslechting in verband met de handelsregels in 2020 niet meer ten gronde kon gebeuren.

Trumps opvolger, Joe Biden, hield die WTO-lijn aan, waardoor die mondiale handelsregels die stabiliteit verlenen aan de wereldhandel, steeds meer onder druk staan. Overigens volgt ook Harris ten dele de meer protectionistische koers van Trump, al zal ze daarin minder verder gaan en bijvoorbeeld de Europese invoer niet extra belasten. Maar zowel Harris als Biden zijn niet te vinden voor de aankoop van het iconische staalbedrijf US Steel door Nippon Steel, een bedrijf van bondgenoot Japan.

Slotsom is dat de VS eigenlijk de globalisering die ze zelf op de rails hebben gezet aan het afbouwen zijn. Met Trump zal dat proces versneld worden - Trump noemt zich een 'tarievenman' - Harris zal eerder de huidige situatie bestendigen, en spreekt niet over bijkomende handelstarieven die ze 'een consumptiebelasting' noemt. Ze zegt wel dat ze alles zal doen om de technologische strijd - inzake artificiële intelligentie en de productie van gesofisticeerde chips - van China te winnen.

Ecologische impact en zachte macht

De VS hebben na China de grootste uitstoot van broeikasgassen. Ze hebben dus zowel historisch gezien als in het heden een grote verantwoordelijkheid in het klimaatdrama. Trump is een klimaatontkenner - it's a hoax - en wil vooral de fossiele energie ondersteunen. Als Trump verkozen wordt, en de VS opnieuw uit het klimaatakkoord van Parijs terugtrekt, kan dat de mondiale klimaatinspanning ondermijnen. De VS worden dan een klimaat free rider. Het risico bestaat dan dat ook nog andere grote landen zeggen: als de Amerikanen die per hoofd van de bevolking veel meer broeikasgassen uitstoten, hun deel van de inspanning niet doen, dan wij ook niet. Après nous le déluge. Met een klimaatcrisis die steeds voelbaarder wordt, is dat een dramatisch vooruitzicht.

Tot slot is er nog de grote zachte macht, ofwel soft power, de mate waarin de VS macht uitoefenen door de aantrekkingskracht van maatschappij en cultuur. Wat in de VS populair is of leeft, heeft de neiging zich wereldwijd te verspreiden, of het nu de Me too-beweging is of Black lives matter. Ook in de populaire muziek hebben de VS een grote invloed.

Mede dankzij het grote entertainmentgehalte behoorde de Amerikaanse democratie zelf lange tijd tot de soft power. Maar de opkomst van Trump die de democratie ondermijnt, en de extreme polarisering die het beslissingsvermogen van het land ernstig aantast, verminderde de geloofwaardigheid van de VS als democratische standaard. Als Trump opnieuw president wordt, zal de 'zachte macht' van de VS radicaal rechtse bewegingen en regeringen wereldwijd rugwind verschaffen.

President speelt dominante rol

Als je dit alles op een rijtje zet, wordt duidelijk dat beslissingen van Amerikaanse presidenten het leven van grote delen van de mensheid kunnen beïnvloeden. De Amerikaanse president speelt immers een dominante rol in het buitenlands beleid van zijn land.

En ook al zijn de verschillen in internationaal beleid tussen een republikeinse en een democratische president doorgaans niet immens, kleine verschillen in een grote machtsuitoefening blijven belangrijk. Bovendien zijn de verschillen deze keer groter dan gebruikelijk.

Terwijl Kamala Harris naar alle waarschijnlijkheid in grote mate de lijn van Joe Biden zal volgen, en daardoor voor een meer voorspelbaar beleid staat, is Donald Trump de onvoorspelbaarheid zelve en kan hij zorgen voor abrupte veranderingen die de (Amerikaanse) democratie en de internationale samenwerking ondermijnen.