Boeren zorgen voor de bodem in Spanje

Al wijzend loopt Miguel Ángel Gómez Tenorio (32) over zijn akkers. ‘Hier is de grond omgeploegd’, zegt hij over een rij amandelbomen die op grote brokken lichtbruine aarde staan.

Een paar rijen verderop steken uit diezelfde aarde een paar willekeurige dunne sprietjes omhoog. Hier liet Tenorio de grond expres met rust. Op weer een andere boomgaard groeit tarwe en gerst tot op kniehoogte. Het lijkt misschien een ratjetoe, maar het wordt allemaal zorgvuldig georkestreerd. Tenorio is bezig om verschillende technieken uit te proberen en de effecten te meten.

Als kind vond Tenorio landbouw al fascinerend, dus het was geen verrassing dat hij Agro-engingeering ging studeren. Nu hij de boerderij van zijn ouders overneemt, kiest hij heel bewust welke landbouwtechnieken hij wel en niet wil gebruiken.

In een conventionele monocultuur met bestrijdingsmiddelen zag hij bijvoorbeeld geen toekomst meer. ‘De vruchtbaarheid van ons land zag ik al jaren dalen.’

De echte toekomst zit volgens Tenorio in regeneratieve landbouw of agrobosbouw.

Een eerste stap was om de boerderij daarom biologisch te maken. ‘Op kwantiteit ga je het hier niet winnen van andere plattelandsgebieden’, legt Tenorio uit. ‘Bij Sevilla ligt de productiviteit al veel hoger.’

Het leek hem daarom slimmer om met een biologische bedrijfsvoering voor meer kwaliteit te kiezen en hogere prijzen te vragen. Dat is ook beter voor de grond, is Tenorio’s overtuiging, maar dat is een ingewikkelder verhaal om boeren zoals zijn vader mee over de streep te trekken.

‘Het heeft jaren gekost om mijn vader over te halen’, zegt hij lachend. Maar het lukte. Zijn vader ziet de voordelen inmiddels. ‘Hij gelooft in mij’, zegt Tenorio. Gelukkig, want dat heeft Tenorio wel nodig in de volgende omschakeling van de familieboerderij. Biologisch was nog maar een eerste zet.

De echte toekomst zit volgens Tenorio in regeneratieve landbouw of agrobosbouw. Als de experimenten goed uitpakken tenminste, zoals die met de begroeiing onder de bomen. Bedekking met kleine plantjes moet ervoor zorgen dat de bovenste vruchtbare laag van de grond niet zo makkelijk meer wegwaait of wegspoelt, zoals nu gebeurt.

Amandelbomen van Miguel Ángel met tarwe en gerst als bodembedekking. | © Gabriela Hengeveld

Droomakker

Om dat te voorkomen bedacht een bedrijf uit de regio zelfs een heel ecosysteem voor de Zuid-Spaanse hoogvlakte. In het ecosysteem, de almendrehesa (een samentrekking van almendra, amandelboom, en dehesa of weide, red.) staan amandelbomen afgewisseld met inheemse boomsoorten. Daarnaast leven aromatische planten die bestuivers aantrekken, bijen die onder meer honing opleveren en inheemse schapen die de grond bemesten.

De droomakker is nog nergens helemaal tot wasdom gekomen, maar dient als voorbeeld voor wat nog kan komen. Boeren zoals Tenorio proberen het in voorzichtige stapjes uit.

Frank Ohlenschlaeger, oprichter en directeur van van Almendrehesa | © Gabriela Hengeveld

Wat maakt dit systeem zoveel beter dan biologisch? Een hele hoop, vertelt Frank Ohlenschlaeger (57). Hij is de oprichter en directeur van het bedrijf La Almendrehesa, ontwikkelaar van het ecoysteem. De van oorsprong Duitse agro-ingenieur bestierde verschillende boerderijen, sinds 1993 ook in Spanje.

‘Ik verbouwde bijvoorbeeld amandelen, olijven en wijn. Allemaal biologisch of biologisch-dynamisch, want dat is voor mij de enige manier om de wereld duurzaam te maken.’

Hij is gespecialiseerd in insecten, plagen en natuurlijke vijanden. Toen zijn eigen boerderij een keer geteisterd werd door luizen, besloot hij af te wachten wat de reactie van het ecosysteem van de boerderij zelf zou zijn. Het duurde even, maar toen kwam de oplossing vanzelf aangevlogen. ‘Ik heb nog nooit zoveel lieveheersbeestjes gezien!’

Hij gelooft daarom in een gebalanceerd ecosysteem, met genoeg biodiversiteit. Dat is volgens hem waardevoller dan pesticiden, hoe biologisch ook. ‘Als je alleen je conventionele pesticiden wil vervangen met biologische, doe je iets verkeerd.’

Een amandelboom in bloei. | © Gabriela Hengeveld

Een ander belangrijk punt van agrobosbouw of regeneratieve bosbouw is de bodembedekking waar Tenorio mee experimenteert. Vooral in de winter is dat belangrijk tegen bodemerosie, een van de grote problemen van de regio. Er spoelt jaarlijks 20 ton bodem per hectare weg, volgens Tenorio’s berekeningen.

Dat heeft te maken met het “schoonhouden” van de akkers, dé norm voor de boeren van tegenwoordig. ‘Hun ouders wisten misschien nog wel dat kleine plantjes handig zijn’, zegt Ohlenschlaeger. ‘Maar sinds er pesticiden en machines zijn, is het heel makkelijk geworden om die allemaal weg te houden. Plantjes in de boomgaard worden nu gezien als niet netjes.’

Boeren zijn bovendien bang dat kleine plantjes het regenwater opdrinken dat hier niet vaak valt en dan weer snel wegstroomt.

La Almendrehesa pleit daarom vooral voor bodembedekking in de winter in plaats van de zomer. Plantenwortels kunnen de grond luchtiger en daardoor beter waterdoorlaatbaar maken. Daarnaast stimuleert het bedrijf het aanleggen van opvanggeulen voor water en wegstromende grond.

In Duitse supermarkten

La Almendrehesa vertelt boeren niet alleen hoe ze het moeten doen, maar helpt ook met het verkopen van de biologisch regeneratieve amandelen. Ohlenschlaeger stopt ze in composteerbare zakjes, gemaakt van gerecycleerd papier uit groen landbouwafval en petroleumvrij plastic. Vervolgens verkoopt hij ze samen amandelolie en amandelmeel op lokale markten, de Londense Borough Market en binnenkort in een Duitse supermarktketen met 300 vestigingen in Duitsland.

Consumenten zijn er blijkbaar klaar voor. Ze weten dat ‘bio’ niet alle problemen van de conventionele landbouw oplost.

Dat levert misschien wel het beste bewijs dat het systeem werkt: de producten gaan internationaal over de toonbank voor hogere prijzen dan biologische varianten.

Consumenten zijn er blijkbaar klaar voor, zegt Frank. ‘Ze weten dat biologisch niet alle problemen van conventionele landbouw, zoals bodemerosie, oplost.’ Hij was zelf eerlijk gezegd ook aangenaam verrast door de vooruitstrevende supermarktketen.

‘Ze verkopen bijvoorbeeld ook niet het hele jaar door tomaten, om consumenten bewuster te maken dat daar een bepaalde periode voor bestaat. De supermarkt heeft ook een speciale permacultuurlijn, waar onze amandelen in passen.’

Permacultuur is misschien niet helemaal hetzelfde als agrobosbouw of regeneratieve landbouw, maar volgens Ohlenschlaeger zijn de sociale, ethische en ecologische principes dezelfde. Hij noemt een paar maatregelen waar de supermarkt op let: ‘Biodiversiteit creëren, water opvangen en de bodem bedekken in de winter.’ Het staat ook allemaal in de tien principes waar Almendrehesa-boeren zich aan houden.

Jeugd behouden

Die praktische ‘regels’ lijken op het eerste gezicht misschien weinig te maken te hebben met sociale of ethische principes. Toch komen ze daar wel degelijk uit voort.

La Almendrehesa is ontsproten uit Commonland, een Nederlandse organisatie die wereldwijd probeert onze waardering van land te veranderen. Grond dient volgens de organisatie namelijk niét alleen om maximale winst per hectare aan landbouwopbrengst te produceren.

Die opvatting is breed gedragen onder landeigenaren en leidde volgens Commonland de afgelopen decennia tot een enorme degradatie van het platteland. De bodem raakte uitgeput, mensen trokken weg, en daarmee verdween ook de lokale hoop en de sociale samenhang.

In veel kleine dorpen in de Zuid-Spaanse hoogvlakte van de regio Murcia staan huizen te koop. Bewoners zie je er zelden op straat. | © Gabriela Hengeveld

De Zuid-Spaanse hoogvlakte is één van de regio’s waar dat duidelijk aan de hand is. De jeugd trekt er al jaren weg.

Tenorio: ‘Weinig van mijn leeftijdsgenoten willen boer worden. Ze trekken naar de stad omdat hier geen werk is.’ Door nieuwe landbouwtechnieken uit te proberen, hoopt hij de grond weer vruchtbaarder te maken en zo ook meer werkgelegenheid te creëren. Dan heeft de jeugd minder reden om de hoogvlakte te verlaten.

Ohlenschlaeger heeft er wel vertrouwen in. Er zijn meer boeren zoals Tenorio, die heil zien in agrobosbouw. Om de plannen van Commonland in praktijk te brengen, werd in 2015 de vereniging Alvelal opgestart, waar al 240 lokale boeren, ondernemers en lokale overheden zich bij aansloten. Ook zij steunen La Almendrehesa.

Het bedrijf heeft nu 21 boeren als aandeelhouder en 8 boeren als partner. Zij stapten misschien ooit in omdat het geld opleverde, maar ze zijn inmiddels ook trots op waar Almendrehesa voor staat.

‘Ze delen enthousiast foto’s in de app-groep wanneer ze water hebben opgevangen met hun geulen’, zegt Ohlenschlaeger. Hij verandert La Almendrehesa binnenkort misschien in een coöperatie, want steeds meer boeren willen meedoen.