Balkan Trafik: ‘Wij willen de multiculturele utopie realiseren’

Bojan Krstic geeft met zijn Bojan Krstic Orkestar een uniek concert: voor zijn eigen huis in de stoffige straten van Vladičin Han in het zuiden van Servië.

© Pieter Stockmans

Het Brusselse Balkan Trafik! Festival haalt al zestien jaar Balkanmuzikanten naar België. Deze keer mochten Belgische journalisten, als oren en ogen van onze samenleving, hen ontmoeten in hún land. Zo ‘verhandelt’ dit internationaal gerenommeerd festival culturen. En streeft het, met de steun van de Europese Unie, een grote maatschappelijke verzoening na.

Diep in het zuiden van Servië, tussen Kosovo, Bulgarije en Noord-Macedonië, ligt Vladičin Han. De drie uur durende tocht vanuit hoofdstad Belgrado confronteerde ons met de reusachtige reclameborden van de autoritaire president Aleksandar Vučić overal aan de kant van de snelweg.

Het land is in verkiezingsmodus, maar de politieke realiteit is ver weg in Vladičin Han. Onterecht. Waarom de wegen in deze wijken nog altijd niet verhard zijn, is moeilijk te verklaren. Is het omdat hier de Romaminderheid woont?

Vanuit het centrum beneden in de vallei klimt een weg steil omhoog over de flanken van de heuvels rond het stadje. Op de top van de beklimming – zo eentje die fervente fietsers weleens zouden willen bedwingen – verandert het asfalt in grind en liggen de huisjes van de Romagemeenschap.

Het is wrang, deze maatschappelijke verwaarlozing tegenover het besef dat hier de grootste adepten van de traditionele Servische Balkanmuziek wonen. Plots staan ons wel twintig muzikanten op te wachten aan het huis van Bojan Krstic, een van de beste trompetspelers van Servië.

‘Om te begrijpen wie de artiesten écht zijn, moet je grenzen oversteken, hen ontmoeten in hun eigen omgeving, steden en landen.’

Krstic schrijft zijn eigen muziek én past oude Romaliedjes aan aan moderne jazz- en funkstijlen. Voor het Balkan Trafik! Festival in Brussel werkt hij aan drie nieuwe nummers voor het Belgische publiek.

Maar alle blikken draaien snel richting Masar Kadrievi. Met zijn gouden trompet, knalrode kostuumvest en spierwitte broek en schoenen lijkt hij van een filmset weggelopen.

Kadrievi is een grote naam in de internationale Balkanscène. Zijn Kadrievi Orkestar, opgericht door Masar’s grootvader, bestaat al honderd jaar en was het eerste dat de vibe van de traditionele Romamuziek verspreidde over heel Europa. Het orkest wordt sindsdien van generatie op generatie overgeleverd.

Voor Balkan Trafik! bracht Kadrievi alle grote sterren van de Romagemeenschap samen in de supergroep The last Original Balkan All Stars.

Het orkest van Masar Kadrievi bestaat al honderd jaar en was het eerste dat de vibe van de traditionele Romamuziek verspreidde over heel Europa. Het orkest wordt sindsdien van generatie op generatie overgeleverd.

Foto’s links: © Pieter Stockmans / Foto rechts: @rosiephotography__

Trafiek van culturen

Kadrievi’s rechterhand Roki Rufat is dan weer een van de bekendste zangers van Noord-Macedonië. Ze zetten honderden podia in vuur en vlam, voor duizenden mensen van Noord-Macedonië tot Servië en Brussel. En daar staan ze, in een stoffig straatje van een Romawijk in een stadje in het zuiden van Servië, apetrots om de Belgen nu ook eens in hún thuisomgeving te ontvangen.

Het doet iets met een mens, om zijn cultuur te delen met anderen dáár waar die cultuur geworteld is. En het doet iets met de toeschouwer, die uit zijn positie van toeschouwer treedt en deel wordt van de omgeving en de identiteit van de andere. Het is deze inbedding die leidt tot een dieper begrip van elkaar.

‘Om te begrijpen wie de artiesten écht zijn, moet je grenzen oversteken, hen ontmoeten in hun eigen omgeving, steden en landen’, probeert Nicolas Wieërs boven de blazers uit te roepen.

Het doet iets met een mens, om zijn cultuur te delen met anderen dáár waar die cultuur geworteld is.

Wieërs is oprichter van het Balkan Trafik! Festival, dat aan zijn zestiende editie toe is. Om het motto van het festival — Trafik of Cultures — kracht bij te zetten, bracht hij Belgische journalisten, als oren en ogen van de Belgische samenleving, naar het zuiden van Servië. Het is een van de richtingen waarin hij ‘handelt met culturen’, zoals hij het zelf verwoordt.

‘“Trafik” is een subtiele verwijzing naar hardnekkige vooroordelen over de Balkan als oord van conflict en georganiseerde misdaad’, zegt hij met bierflesje in de hand terwijl de muzikanten hun instrumenten stemmen. ‘Trafiek van culturen betekent muziek produceren én mensen samenbrengen rond die cultuur, via de cultuur.’

Wieërs, Brusselaar, inwoner van Moldavië, heeft van de bekendmaking van de volksmuziek en cultuur van de bredere Balkanregio in Zuidoost-Europa zijn levenswerk gemaakt. Vol passie en gedrevenheid, en met één duidelijke politieke boodschap: verbinden, grenzen overstijgen, samenkomen. Altijd vanuit een onderliggende strijd voor rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid en verzoening.

Oprichter Nicolas Wieërs heeft van de bekendmaking van de volksmuziek en cultuur van de bredere Balkanregio zijn levenswerk gemaakt. Maar zijn grote doel is: verbinding, verzoening.

© Pieter Stockmans

Catharsis

De eettafel staat gedekt op Krstic’ terras. De rakija, een sterke drank, begint meteen rijkelijk te vloeien. Dopjes van de bierflesjes rinkelen op de grond.

Het zal achteraf pas doordringen dat we hier getuige zijn van unieke taferelen. Bijna nooit kan je zoveel levende legendes, mét hun instrumenten, samen zien in zo’n spontane, alledaagse omgeving. Speciaal voor ons kwam Kadrievi vandaag met zijn muzikanten van het Kadrievi Orkestar uit Štip in Noord-Macedonië, twee uur hiervandaan.

Ook jonge jazzmuzikanten van de groep Rojaze uit de Servische stad Niš zijn van de partij.

Bij de eerste noot wordt het meteen duidelijk: het Bojan Krstic Orkestar, dat is power, energie, levensvreugde. De journalisten staan afwachtend in een boog voor het terras dat dienst doet als podium. Een paar nieuwsgierige buren durven het aan om danspasjes te plaatsen. Kinderen rijden met hun fietsen over het grind, honden trippelen voorbij.

Na een half uur, halfweg een lied, stapt Krstic plots van zijn terras af. Hij mengt zich met het blazersgeweld in zijn zog tussen de mensen. Het is alsof er een onzichtbare glazen muur barst.

Onze opdracht in de multiculturele samenleving: ze actief beleven in plaats van er passief aan de zijlijn naar kijken.

Alle rollen vallen weg – de aanwezige journalisten, muzikanten, lokale inwoners en ambtenaren worden gewoon mens. Iedereen gelijk. We zien hier geen performers die optreden voor passieve toeschouwers, maar mensen die hun medemenselijkheid met elkaar beleven.

Beiden zijn ‘makers’ van een gedeeld moment. Het delen, het samen beleven, is het product dat de essentie van de cultuur in zich draagt.

Daarvoor is een katalysator nodig die de grens doorbreekt. Cultuurbeleving kan die rol vervullen. Zo is Krstic’ stap tussen het publiek het moment waarop de cultuur ‘verhandeld’ wordt over de onzichtbare grenzen tussen mensen heen.

Zulke ongrijpbare momenten bieden een dieper begrip van de realiteit waarin we leven, een soort catharsis. Maar ook een metafoor voor onze maatschappelijke opdracht in de multiculturele samenleving: er deel van worden, ze actief beleven in plaats van er passief aan de zijlijn naar kijken.

Alleen de vertegenwoordiger van het departement Regionale Ontwikkeling van de Europese Commissie staat er ongemakkelijk bij. Krstic richt zich met zijn trompetgeweld rechtstreeks tot de man, maar die heeft hier natuurlijk een publieke functie te vervullen.

De Europese Commissie steunt het Balkan Trafik! Festival én de Roma-minderheid in Servië, om het bewustzijn en de kennis van het grote publiek over de Balkanregio te vergroten.

Het Bojan Krstic Orkestar richt zich rechtstreeks tot de vertegenwoordiger van de Europese Commissie. De EU steunt het Balkan Trafik! Festival én de Roma-minderheid in Servië.

© Pieter Stockmans

‘Ik woon in Brussel’

Achteraf in de bus terug naar Belgrado vertelt Wieërs wat hem motiveerde om ons helemaal tot het zuiden van Servië te brengen: ‘Heb je het gevoeld? Dát is de reden waarom we Balkan Trafik voor het eerst in de openlucht organiseren, en dan nog wel in het hart van Brussel op het Brouckèreplein.’

‘Sommige muzikanten zullen tussen de massa gaan staan. Ze beginnen op het podium en komen er dan van af. Dan ontploffen de grenzen. Tous ensemble. Zo is Brussel.’

‘We wonen er allemaal samen, maar zijn zoveel onzichtbare grenzen. Stel je eens het potentieel van een stad als Brussel voor. Als we ons beter zouden bekwamen in de ontmoeting van de andere, in de beleving van elkaars cultuur, zouden we een regel aan onze CV kunnen toevoegen: “Ik woon in Brussel”.’

‘Iedereen uit zijn comfortzone halen: Balkan Trafik! wil deze utopie realiseren.’

Met het festival wil Wieërs de multiculturele samenleving in Brussel versterken: ‘De ambitie is niet alleen om buitenlandse culturen naar België te brengen. De culturen zijn al in België. Het festival wil de hand reiken naar al die gemeenschappen in Brussel. We betalen de mediakanalen van de Brusselse diaspora van Servië, Roemenië, Albanië,… om die mensen te bereiken. We werken met de Europese netwerken in Brussel.’

‘Wat in Brussel gebeurt, is uniek. We beseffen dat niet. Mensen willen niet altijd buiten hun comfortzone treden, maar het is noodzakelijk. Met Balkan Trafik! willen we deze utopie realiseren.’

Bojan Krstic werd herhaaldelijk gelauwerd als ‘beste trompetspeler van Servië’.

© Pieter Stockmans

Balkan Jazzovic

Balkan Trafik! haalt niet alleen Balkanmuzikanten naar Brussel, voor het Belgische publiek. Het festival geeft ook iets terug aan de samenleving in de Balkan.

Wat begon als een Brussels festival, is immers uitgegroeid tot een creatief project dat zélf nieuwe bands opricht. Balkan Trafik! vroeg de Servische jazzpianist Vasil Hadzimanov en de Belgische saxofonist Nathan Daems, virtuozen in hun vak, om toonaangevende artiesten uit België en de Balkan samen te brengen.

Samen componeren ze een repertoire met originele én traditionele composities. ‘Gejazzificeerd en gebalkaniseerd’, klinkt het op de website. En verder: ‘De groep bewijst dat jazz en Balkanmuziek een gemeenschappelijke basis hebben. Improvisaties exploderen, Balkanmelancholie vermengt zich met de jazzsfeer. Het beste van twee werelden gecombineerd in een bedwelmend geluid.’

‘Balkan Jazzovic’, werd het kind gedoopt. En of het geluid bedwelmend is! Op 29 april staan ze op het Brouckèreplein in Brussel, maar op 31 maart stonden ze al in het Bitefartcafé in Belgrado. De vonken die we op het podium te zien en te horen krijgen, en de diepere maatschappelijke betekenis ervan, zijn moeilijk in woorden te vatten. Toch wagen Daems en Hadzimanov een poging:

‘We ontmoeten elkaar in de noten. Dat is onze gemeenschappelijke taal. Muziek is het geneesmiddel voor vele kwalen.’

‘We ontmoeten elkaar in de noten.’

‘Religie, nationaliteit, afkomst, politieke denkbeelden creëren een wij en een zij’, vervolgt Hadzimanov. ‘Maar eenmaal op het podium, als we onze ogen sluiten, maakt het niet meer uit wie je medemuzikant is. Dan ontmoeten we elkaar blindelings in de noten, dat is onze gemeenschappelijke taal. Muziek is het geneesmiddel voor vele kwalen van de mens.’

‘Improviseren is een goede leerschool voor het echte leven. De beste jazzmuzikanten hebben goede reflexen, skills om goed naar de andere muzikanten te luisteren, en vooral: om snel de juiste keuzes te maken als reactie op wat er rondom hen gebeurt. Daarin ligt de magie.’

‘Net zoals wij ons daarin moeten bekwamen als muzikanten, kunnen we ook in het echte leven beter leren improviseren. Je kan immers niet elke stap en elk gesprek voorbereiden. Vaak draait het om een reactie op het moment zelf.’

Balkan Trafik! is ook creatief project dat zélf nieuwe bands opricht. Het festival vroeg de Servische jazzpianist Vasil Hadzimanov en de Belgische saxofonist Nathan Daems om toonaangevende artiesten uit België en de Balkan samen te brengen. Zo zag Balkan Jazzovic het levenslicht.

© Pieter Stockmans

Cultuur als een Balkanrivier

Toen we eerder de Servische milieuactiviste Nataša Milivojevic spraken, vertelde ze over de strijd tegen de vervuiling van de rivieren die door de Balkan stromen. Serviërs en Kosovaren staan er zij aan zij op de barricades voor de bescherming van een gemeenschappelijk goed: water. Ook cultuur is zo’n goed, een onzichtbare rivier die door heel ex-Joegoslavië stroomt. En in de beleving ervan vinden mensen elkaar terug.

Vasil Hadzimanovs grootvader was etnomusicoloog. Hij ging van dorp tot dorp om de volksliedjes van oude vrouwen te registreren. Na de zware aardbeving in de Noord-Macedonische hoofdstad Skopje in de jaren ’60 bezocht hij de begrafenissen van de slachtoffers en registreerde hij de liedjes die de mensen zongen.

‘Er bestaan minstens 10.000 volksliedjes in Noord-Macedonië alleen, zo’n klein landje met twee miljoen inwoners’, vertelt Hadzimanov.

‘De cultuur bevat zoveel verborgen schatten. Slovenië heeft de polka. Daarin hoor je invloeden van Oostenrijkse en Duitse muziek. Aan de zee in Kroatië heb mediterrane muziek. In Servië vind je de accordeon, in Noord-Macedonië doedelzakken, en hoor je al invloeden van Turkse en Arabische muziek. Allemaal in dit gebied met 20 miljoen inwoners. Dé Balkanmuziek bestaat niet, maar we delen wel een passie voor muziek.’

‘Als we ook op cultureel vlak als Joegoslaven zouden denken, zouden we zoveel meer kunnen realiseren.’

‘Ik ben een echte Joegoslaaf. Mijn moeder is half Sloveens, half Bosnisch, en werd geboren in Kroatië. Ze trouwde met een Macedoniër, in Servië. Ik werd geboren in Servië met al die wortels. Joegoslavië was geen ideale staat, er was onderdrukking. Maar de gemengde multiculturele samenleving was uniek. De oorlog was verschrikkelijk omdat hij dit kapotgemaakt heeft.’

Wat kapot is, kan hersteld worden. Eenmaal alle landen van voormalig Joegoslavië het moeizame proces van toetreding tot de EU zullen hebben doorlopen — een doel aan een verre horizon, omdat ontwikkelingen op het vlak van corruptiebestrijding en democratisering niet de goede kant opgaan — kan dit gebied weer één worden. Ook al is het oorlogsverleden nog niet helemaal verteerd.

‘Wij waren lang één land, dus het is mogelijk’, zegt Hadzimanov. ‘Maar veel mensen kunnen niet vergeten wat ze elkaar hebben aangedaan. Bovendien blijven politici het vijandsbeeld over de anderen cultiveren omdat dit hen helpt hun eigen misdaden toe te dekken.’

Ook de alternatieve muziekscène draagt daar de gevolgen van: ‘Popmuziek raakt makkelijk verspreid omdat die winstgevend. Maar alternatieve muziekscènes zoals rock en jazz zijn zo gesloten en gescheiden in Servië, Noord-Macedonië, Kroatië en Bosnië. Als we meer als Joegoslaven zouden denken, zouden we zoveel meer kunnen realiseren.’

Het doet denken aan wat Nicolas Wieërs over Brussel vertelde. Ook ‘ik woon in Joegoslavië’ zou niet misstaan op een CV. Balkan Trafik! verlegde al vele stenen in deze rivier. ‘Het is meer dan een festival, het is een noodzakelijk maatschappelijk project’, zegt Hadzimanov.

Voor Balkan Trafik! bracht Kadrievi alle grote sterren van de Romagemeenschap samen in de supergroep The last Original Balkan All Stars.

© Pieter Stockmans

Europese steun

Balkan Trafik! heeft de afgelopen vijftien jaar een diepe maatschappelijke impact gehad. Het festival droeg bij tot de ontwikkeling van de Balkanmuziek in de Balkan zelf.

Voordat het Bojan Krstic Orkestar voor de eerste keer naar Brussel afzakte, was het een lokale brass band die trouwfeesten opluisterde. ‘Maar toen Nikolas me in 2013 vroeg om te komen, was dat een wake-up call’, zegt Krstic. ‘Toen pas zag ik de grote sterren en besefte ik dat ik me beter moest voorbereiden. Zo kon ik groeien.’

Sindsdien won Bojan Krstić vele prijzen op het bekende jaarlijkse Guča Festival in Servië, zoals ‘beste trompettist en ‘beste orkest’.

Ook via het Rojaze-project geeft Balkan Trafik! — samen met het Nišville Jazz Festival, het grootste jazzfestival van Zuidoost-Europa in de stad Niš hier niet ver vandaan — kansen en zichtbaarheid aan jonge Roma-jazzmuzikanten. De Europese Commissie steunt deze initiatieven. Acht jonge jazzartiesten van België, acht van Frankrijk en acht van de Servische stad Niš komen samen met de steun van het Creative Europe programma van de EU.

De zestiende editie van het Balkan Trafik! Festival vindt plaats van 28 april tot 1 mei 2022.

Bojan Krstic: ‘Toen het Balkan Trafik! Festival me in 2013 vroeg om te komen spelen, was dat een wake-up call. Toen pas zag ik de grote sterren en besefte ik dat ik me beter moest voorbereiden. Zo kon ik groeien.’

© Pieter Stockmans