‘Als mijn hulp hier niet wordt geapprecieerd, zeg ik vaarwel en wens ik Oekraïners veel succes’

Straatkunst in Oekraïne toont vaak soldaten. Ook Belarussen, zoals het Kastuś Kalinoŭski-regiment, strijden tegen het Russische leger.

© Marek Kowalczyk

Belarussen in Oekraïne verkeren sinds februari in een juridisch limbo. De Russische invasie, met hulp van het regime in Belarus, zorgde voor toegenomen discriminatie tegenover Belarussen. Ook al zijn ze zelf politiek vluchteling die vluchtten voor dat regime. 'Wat heb ik in godsnaam met Loekasjenko te maken?'

De Belarussische IT'er Eugen Baryshnikau ging in februari langs bij de Oekraïense immigratiedienst om zijn verblijfsvergunning aan te vragen. Maar twee dagen later had de Oekraïense Centrale Bank zijn bankrekening geblokkeerd.

Een verlenging van zijn verblijfsvergunning is er nog steeds niet. Bij de immigratiedienst werd hij weggestuurd toen hij alsnog probeerde zijn documenten in orde te krijgen.

Baryshnikau is niet alleen. Sinds het begin van de Russische invasie in Oekraïne kregen Belarussen te kampen met bureaucratische belemmeringen.

De 40-jarige IT’er Eugen Baryshnikau in Lviv. Het leven gaat hier gewoon door, cafés en restaurants zijn vol, alsof er geen oorlog gaande was.

© Marek Kowalczyk

'Ik begrijp dat we niet welkom zijn omdat Loekasjenko Poetin steunt. Had de Oekraïense regering gezegd dat we weg moesten, zouden we ook vertrekken. Maar dat doet de regering niet. In plaats daarvan worden we van het kastje naar de muur gestuurd', aldus Baryshnikau.

‘Officieel is het Oekraïense immigratiebeleid niet veranderd’, zegt Vladimir Zhbankov, hoofd rechtsbijstand bij de ngo Free Belarus Center. ‘Toch zien we discriminerende praktijken op basis van nationaliteit sinds half mei. En voordien was het haast onmogelijk om een vergunning te verlengen door de Russische invasie.’

‘Veel Belarussen zijn bang om zich bij de immigratiedienst te melden en kiezen ervoor om zonder geldige documenten in Oekraïne te blijven. Een stempel in je paspoort wil zeggen dat je binnen 10 dagen het land moet verlaten. Ga je weg, dan kan je niet meer terug, zelfs al woont je familie hier.’

Ook in beroep gaan kan in feite niet. ‘Jij moet binnen de 10 dagen weg, terwijl de immigratiedienst minstens 30 dagen tijd heeft om te reageren op je beroep.’

Veel Belarussen zijn het moe, gaat hij verder. ‘Het is vernederend om van het kastje naar de muur te worden gestuurd. Je moet echt gemotiveerd zijn om voor je verblijfsvergunning in Oekraïne te vechten.’

Na vijf maanden is hij de bureaucratische strijd beu en vertrekt de 40-jarige IT'er naar Polen. Al kan hij er nog mee lachen. 'Ik voel me als Mr. Wolf in Pulp Fiction. Als mijn hulp niet wordt geapprecieerd dan zeg ik vaarwel en wens ik Oekraïners veel succes.'

Baryshnikau woont sinds december 2021 in Lviv in het westen van Oekraïne. Hij is een van de 3000 Belarussische IT-specialisten die sinds 2020 naar Oekraïne verhuisden. Exact twee jaar geleden brak na de vervalste verkiezingen fel protest uit in Belarus. Loekasjenko begon toen aan zijn zesde ambtstermijn.

'Als mijn hulp niet wordt geapprecieerd dan zeg ik vaarwel en wens ik Oekraïners veel succes.'

Oekraïens president Zelensky vaardigde toen een decreet uit om Belarussische IT'ers aan te trekken. Het recht op kort verblijf werd daardoor uitgebreid tot 180 dagen (in plaats van 90) en procedures om verblijfs- en werkvergunningen te krijgen werden vereenvoudigd.

Vladimir Zhbankov van de ngo Free Belarus Center, toont een stempel van een uitwijzingsbevel die een Belarus in Oekraïne kreeg.

© Marek Kowalczyk

'In het begin was er ontzettend veel ondersteuning van het ministerie van Digitale Transformatie', vertelt de IT'er. 'Ze stonden me bij met alle administratieve zaken, waren vriendelijk en dagelijks 24 uur bereikbaar.'

Maar op 24 februari veranderde alles. 'Sindsdien zijn we officieel burgers van het land van de agressor. Ik begrijp dat ook: Russen beschieten Oekraïne vanuit Belarus. Maar dat wil nog niet zeggen dat alle Belarussen verantwoordelijk zijn voor de daden van Loekasjenko. Wij zijn politieke vluchtelingen. Wij zijn de oppositie.'

Gelijkaardige taal en cultuur

In Belarus werkte Baryshnikau voor de satelliettelevisiezender Belsat, waar hij een satirisch programma runde. 'We maakten vooral sketches over absurditeiten van het leven in Belarus. Maar in mei 2021 kwamen functionarissen van de geheime dienst naar onze studio, waarop de directie inzag dat het gevaarlijk kon worden. Alle werknemers werden aangeraden het land te verlaten.'

'Enkele dagen later werd de Belarussische journalist Protasevich aangehouden. Het Ryanair-vliegtuig dat hij naar Litouwen nam werd daarvoor omgeleid naar Minsk. De volgende dag zou ik naar Warschau vliegen. Ik had geluk, dat was nog net voor de invoering van het vliegverbod voor Belarussische vliegtuigen door de EU.'

In Polen verviel zijn Schengenvisum na 180 dagen. Om daar te kunnen blijven, moest hij een visum voor lang verblijf regelen. 'In Polen is er ook een speciaal programma voor IT'ers, maar dat visum moet je vanuit het buitenland aanvragen. Een terugkeer naar Belarus wilde ik niet riskeren, dus ging ik naar Oekraïne. Ik vond het er zo fijn dat ik besloot om te blijven. Belarus en Oekraïne hebben een soortgelijke taal en cultuur.'

Baryshnikau wil helemaal niet weg uit Lviv. 'Toen Rusland Oekraïne binnenviel kon ik vertrekken, maar dat wilde ik niet. Ik besloot te blijven, net zoals vele andere Belarussen.'

'Ik wilde niet alleen helpen, maar ook laten zien dat niet alle Belarussen klootzakken zijn.'

Hij zat ook niet stil. 'Ik liet interne vluchtelingen in mijn huurappartement logeren. Ik zamelde geld in voor de Oekraïense krijgsmacht en hielp het archief van het Conversatorium in Lviv beschermen. Ik wilde niet alleen helpen, maar ook laten zien dat niet alle Belarussen klootzakken zijn.'

Loekasjenko liet Rusland toe een deel van de invasie vanuit Belarus te organiseren, zodat het de kortst mogelijk landroute naar Kiev kreeg. Daardoor nam de haatspraak tegenover Belarussen op sociale media fel toe.

'Gelukkig kan er ook mee worden gespot', zegt Baryshnikau. Hij geeft het voorbeeld van het Twitteraccount ” у чому сьогодні винні білоруси” (vertaald als: “waar maken Belarussen zich vandaag schuldig aan?”). 'Je leest er absurde commentaren als: “Vandaag poepte mijn kat op de zijkant van de bak. Verdomde Belarussen!”.'

Maar het gaat ook ver. Sommige cafés en restaurants weigerden zelfs Belarussen te bedienen. Dat was bijvoorbeeld het geval in het bekende biercafé Pravda in Lviv, waar MO* aanvankelijk met Baryshnikau zou afspreken. Hij stelde meteen een andere plek voor. 'Ik wil geen café steunen die aan de ingang zegt dat Belarussen niet welkom zijn.'

Van dankbrief naar uitwijzingsbevel

Ook Karyna Patsiomkina werd aan de deur van een café geweigerd. 'Ze checkten paspoorten aan de ingang en ik kreeg te horen dat ik niet naar binnen mocht omdat ik uit Belarus kom. Ik was verbaasd dat niemand reageerde. Ik begrijp wel waar die discriminatie op grond van nationaliteit vandaan komt, maar we zijn toch allemaal mensen? Ik ben bovendien een politiek vluchteling! Wat heb ik in godsnaam met Loekasjenko te maken?'

De 31-jarige Karyna Patsiomkina in Bjoetsa vlakbij het treinstation. Samen met andere vrijwilligers ruimde ze er het puin van verwoeste huizen.

© Marek Kowalczyk

De 31-jarige Patsiomkina vluchtte uit Belarus in de nacht van 25 op 26 december 2021. Zoals vele andere Belarussen nam ze deel aan protesten en schreef brieven aan politieke gevangenen. Altijd lukte het haar om te ontsnappen als de politie van het regime haar achtervolgde.

'Maar het veranderde in het voorjaar van 2021. Functionarissen van de geheime dienst kwamen toen langs bij me thuis. Gelukkig was ik er niet. In dezelfde periode verscheen mijn naam in het Telegramkanaal van het regime, waarin de tegenstanders van Loekasjenko worden vermeld. Dus ik wist dat ik extra voorzichtig moest zijn.'

Het besluit om te vluchten kwam er toen ze een column schreef voor een onafhankelijke krant. Die column ging over de moord op Roman Banderenka, een ontwerper en winkelmanager die in november 2020 stierf nadat hij geslagen zou zijn voor veiligheidstroepen. 'Dat was nog voor de column was gepubliceerd. Een medewerker van de krant zei dat ik beter kon vertrekken, omdat het stuk me hoogstwaarschijnlijk in de gevangenis zou doen belanden. Op dat moment ontdekte ik ook dat ik werd gevolgd.'

Ze trok naar Kiev, waar ze eerst even probeerde te bekomen. Een dokter schreef haar medicijnen voor die haar psychologisch moesten helpen. Twee weken voor de invasie ging Patsiomkina in Boetsja wonen, de voorstad van Kiev waar Russische soldaten een bloedbad aanrichtten tijdens de bezetting.

'Nog steeds is het moeilijk om over de gruwel van deze oorlog te vertellen.'

'Opnieuw viel mijn wereld uit elkaar', vertelt ze als we haar in een café in Boetsja ontmoeten. 'We wisten dat mensen in kelders werden doodgeschoten. Dag en nacht waren beschietingen te horen. Wachten tot het voorbij was kon ik niet. Ik bood me aan als vrijwilliger bij de gemeente. Zo bezorgde ik bijvoorbeeld medicijnen aan mensen in nood, wat erg gevaarlijk was. Een andere vrijwilliger werd in zijn been geschoten terwijl hij iemand insuline bezorgde.'

Begin maart verliet ze Boetsja toch tijdelijk. 'Er was geen garantie dat ik het zou overleven. Ik moest er weg', zegt ze met trillende stem. In haar ogen verschijnen tranen. 'Nog steeds is het moeilijk om over de gruwel van deze oorlog te vertellen.'

Ze trok naar Lviv, waar ze ook vrijwilligerswerk deed. 'Maar ik miste Boetsja. Daar heb ik mijn plek gevonden. Zodra het mogelijk was, keerde ik terug.'

Begin april stond Patsiomkina er klaar om mensen bij te staan die naar de verwoeste stad terugkeerden. 'De ene dag registreerde ik terugkeerders of hielp ik hen geld afhalen. De andere dag bekeek ik foto's van lijken en bracht ik families op de hoogte van waar ze lagen.'

Ze vertelt het allemaal in één adem. Een stroom van woorden die maar niet stopt. Pas na twee uur rookt ze een sigaret, om daarna de ene na de andere op te steken.

Eind juni kreeg Patsiomkina een officiële dankbrief en een boeket bloemen voor haar vrijwilligerswerk. Twee weken later kreeg ze een stempel op haar paspoort bij de immigratiedienst. 'Een uitwijzingsbevel. Onmiddellijk schoot ik in actie. Ik schreef verzoeken om mijn zaak te herzien en voegde bewijzen toe van mijn vrijwilligerswerk. De gemeente en mijn advocaat deden hetzelfde.'

'Ik denk dat het een vergissing was, ook al benadrukken bevriende mensenrechtenactivisten me dat ik simpelweg word gediscrimineerd. Ze zeggen dat ik klacht moet indienen, maar dat deed ik niet. Ik wil geen problemen, dus ik betaalde mijn boete voor verblijf zonder geldige documenten en wacht op de beslissing.'

Ze wacht nog steeds, ook al is de stempel in haar paspoort geannuleerd. 'Ik hoop dat dit snel opgelost geraakt. Ik kan me niet concentreren. Ik kan niet wachten tot deze nachtmerrie eindigt en ik verder kan helpen. Dat is het enige wat me tegenwoordig zinvol lijkt.'

'Sinds deze oorlog zijn sommige zaken niet meer belangrijk. Geld bijvoorbeeld: mijn bankkaart is nog steeds geblokkeerd, maar ik maak daar geen drama van. Als je zo lang in een schuilkelder zat, zoveel gruwel hebt gezien en verschrikkelijke verhalen hoorde, denk je aan andere dingen.'

Twee keer gevlucht

Hetzelfde lot is mensenrechtenactiviste Anisia Kazliuk beschoren. Ze hoopt op een positieve afloop. 'Het scheelde niet veel of ik zou ook zo'n stempel gekregen hebben. Maar activisten en medewerkers van het kantoor van Svetlana Tichanovskaja in Kiev (de Belarussische politica die de verkiezingen in 2020 werkelijk zou hebben gewonnen en nu in ballingschap zit, red.) lieten dat niet gebeuren.'

De 25-jarige mensenrechtenactiviste Anisia Kazliuk woont sinds de Russische invasie in een huurappartement in Lviv. Het is groot genoeg om intern ontheemde mensen te ontvangen.

© Marek Kowalczyk

Eind juni werd de 25-jarige Kazliuk aangehouden aan het station van Kiev. 'Ik ging er heen om documenten aan de immigratiedienst te bezorgen. Gelukkig is de Oekraïense politie niet zo gewelddadig als de Belarussische militie. Ze luisterden naar mijn verhaal en brachten me uiteindelijk naar de immigratiedienst.'

Daar kreeg ze evenwel te horen dat ze het land zou moeten verlaten en een boete moest betalen voor het verblijf zonder nodige documenten. Daarop vroeg ze om een advocaat. Er werd een man naar haar gestuurd die haar toeriep dat het oorlog was en Oekraïne vanuit Belarus werd beschoten.

'De situatie deed me terugdenken aan Belarus. Mijn collega's van de ngo Free Belarus Center mochten me niet komen bezoeken, dus belde ik rond naar andere collega's met de vraag wat ik moest doen. Ik was in shock, dit had ik niet verwacht.'

Toch oogt Kazliuk kalm terwijl ze over het voorval vertelt in een appartement in Lviv waar ze sinds de Russische invasie woont. 'Valery Kavaleuski, medewerker van het kabinet van Svetlana Tichanovskaja, was er duidelijk over: dit is onrechtvaardig en er zijn geen redenen om me het land uit te zetten.'

'Ik maakte zelf discriminatie van de immigratiedienst mee. Ik weet hoe het voelt als je lot afhangt van mensen die niet naar je luisteren.'

Weg wil ze niet, dus wacht ze op de verlenging van haar verblijfsvergunning. 'Ik moest al twee keer vluchten. Eerst uit Minsk, daarna uit Kiev. Nu is Lviv mijn thuis geworden. Hier wil ik mijn werk als mensenrechtenactiviste verderzetten. Nog steeds sta ik politieke gevangenen in Belarus bij. Ik moedig mensen aan om brieven aan hen te schrijven en zet me in voor de Belarussische diaspora in Oekraïne. Dat is nu meer dan ooit nodig door de discriminatie bij de immigratiedienst. Ik maakte zelf mee hoe het voelt als je lot afhangt van mensen die niet naar je luisteren.'

Kazliuk vertrok uit Belarus in augustus 2021. Op dat moment nam de vervolging van mensenrechtenverdedigers van de ngo Viasna aanzienlijk toe. De Engelse naam van de ngo, Spring96, verwijst naar de straatprotesten uit 1996 en 1997, toen al tegen de steeds autoritairder wordende president Loekasjenko. In februari 2021 werd Kazliuk al eens 20 dagen vastgehouden. Toen viel ze 7 kilogram af.

'Toen mijn collega's van Viasna werden opgepakt en er klachten tegen hen werden ingediend, wist ik dat het tijd was om te vertrekken. Ik dacht, ik vertrek voor een maand of twee, tot alles weer wat rustiger wordt. Dat was tevergeefs. De herfst en winter gingen voorbij en toen begon de oorlog in Oekraïne.'

'Het werd me duidelijk dat ik pas kan terugkeren als de revolutie in Belarus ten einde is. De toekomst van ons land hangt af van de toekomst van Oekraïne. Een Oekraïense overwinning zal hoogstwaarschijnlijk ook bijdragen aan het einde van de dictatuur van Loekasjenko. Zijn regime wordt in stand gehouden dankzij de steun van Rusland. Ik geloof dat dit snel zal gebeuren. Oorlogsvoering is tenslotte duur en onpopulair.'