Oude spanningen tussen inheemse Bolivianen en de elite van Europese herkomst verdelen het land
Bolivia in de greep van politiek en etnisch conflict: ‘Dit is pas échte dictatuur’
Bolivia blijft onrustig in afwachting van nieuwe verkiezingen na de plotse exit van links icoon Evo Morales. De overgangsregering die beloofde het land te verenigen, spaart het dodelijk geweld niet tegenover aanhangers van de voormalige inheemse president. Arthur Debruyne bericht vanuit La Paz.
Brandende autobanden tijdens protest op 19 november in Senkata, El Alto in Bolivia.
‘Onze president Evo werd een dictator genoemd. Maar dit is pas échte dictatuur!’
Buurtbewoners van El Alto schreeuwen hun verontwaardiging uit. In de hoger gelegen, armere zusterstad van de Boliviaanse hoofdstad La Paz hebben zwaarbewapende politie- en legereenheden zojuist komaf gemaakt met een meerdaagse bezetting van een belangrijke brandstofopslag. Overal branden autobanden, de omgeving oogt als een oorlogszone. Een legerhelikopter hangt nog in de lucht.
Het saldo van de indrukwekkende operatie afgelopen woensdag is hoog: zeven doden en meer dan veertig gewonden, bevestigen vrijwillige dokters in geïmproviseerde veldhospitalen. Drie lichamen worden weggedragen naar een nabijgelegen kerk wanneer we arriveren.
De doodgeschoten betogers waren ongewapend, zeggen verschillende getuigen. Het zijn de meest recente van 32 dodelijke slachtoffers sinds de betwiste presidentsverkiezingen in Bolivia van 20 oktober.
De buren tonen gebruikte kogelhulzen. Uit verschillende video’s op sociale media blijkt duidelijk dat soldaten met scherp schieten op betogers. ‘Er is geen schot gelost’, beweert de legerleiding later – geruggesteund door de nieuwe Boliviaanse president Jeanine Áñez, die het land bestuurt tot er nieuwe verkiezingen gehouden worden.
Op zowat elke straathoek in El Alto werpen buurtbewoners, mannen en vrouwen in gelijke aantallen, die avond barricades op. Er heerst chaos. Daags nadien stromen boeren toe uit verschillende gemeenschappen buiten de stad. Ze gaan de luchthaven bezetten, klinkt het. Het militaire geweld heeft de verbeten weerstand tegen de nieuwe regering nog aangewakkerd.
Twee doden in het veldhospitaal van El Alto
Bittere discussie
Wat er precies voorafgaat aan de bloedige episode in El Alto is de inzet van een bittere, gepolariseerde discussie die de publieke opinie in Latijns-Amerika en elders in de wereld in grofweg twee kampen verdeelt.
Wat voorafgaat aan de bloedige episode in El Alto is de inzet van een bittere, gepolariseerde discussie die de publieke opinie in twee kampen verdeelt.
Standvastige aanhangers van voormalig president Evo Morales bezweren dat hun leider onwettig afgezet werd in een staatsgreep die bekokstoofd werd door ultrarechtse belangengroepen in Bolivia samen met de imperialistische Verenigde Staten, die uit zijn op de waardevolle grondstoffen van Bolivia.
Het tegengestelde kamp, onder wie de nieuwe regering van Bolivia en liberale opiniemakers in het buitenland, beweert dan weer dat de democratie net hersteld is in Bolivia door het lang verhoopte vertrek van een president die in veertien jaar geleidelijk aan autoritairder werd en ’s lands instellingen naar zich toetrok.
In hun onverzettelijkheid lijken beide kampen bereid een aantal feiten naast zich neer te leggen.
Militaire staatsgreep?
Het zijn woorden voor de geschiedenisboeken. ‘We suggereren dat de president ontslag neemt’, zegt generaal Williams Kaliman, de opperbevelhebber van de Boliviaanse strijdmacht, op zondag 10 november. Al drie weken komen in het land betogers op straat die vermoeden dat Evo Morales knoeide met de verkiezingsuitslagen die hem op 20 oktober een vierde ambtstermijn toekennen.
De legerleiding wil naar eigen zeggen verdere escalatie van het conflict vermijden. President Morales beloofde eerder die zondag nog nieuwe verkiezingen, maar hij is te laat: na de boodschap van Kaliman – volgens sommigen een verhuld dreigement – stapt Morales op.
Een klassieke militaire staatsgreep, zo lijkt het wel. Wat minder vaak wordt vermeld, is dat tegelijk met Kaliman ook Juan Huarachi, hoofd van ’s lands machtigste vakbond Central Obrera Boliviana (COB), tot dan een van de belangrijkste medestanders van Morales, de president oproept te vertrekken. Ook waren de voorafgaande weken geen massa’s aanhangers van Morales op straat gekomen om hun president te steunen.
Op de koop toe was ook de politie in opstand gekomen. Het politieke draagvlak van Evo Morales, een links icoon, leek te zijn ingestort. Maar zijn ontslag is niet genoeg: hij moet achter de tralies, zo gaan er stemmen op. Mexico biedt Morales politiek asiel aan en stuurt een vliegtuig om hem op te halen in de regio waar hij zich schuilhoudt en nog veel steun geniet.
De drie regeringsleden van Morales die de president in theorie moeten opvolgen, onder wie de vicepresident, hebben inmiddels ook ontslag genomen. Daarop verklaart de conservatieve en voorheen onbekende vicevoorzitter van de Senaat, de 52-jarige Jeanine Añez, voormalig directeur van een tv-zender, zichzelf de nieuwe president van het land van 10 miljoen inwoners. ‘Vrede brengen in Bolivia’, is haar opdracht naar eigen zeggen. Sindsdien doet ze precies het tegengestelde, zeggen critici.
Frauduleuze verkiezingen
Presidentsverkiezingen in Bolivia worden zo nodig in twee rondes beslecht. Een kandidaat wint de verkiezingen meteen in de eerste ronde als hij of zij meer dan 50 procent van de stemmen haalt, of 40 procent van de stemmen met tenminste een voorsprong van 10 procentpunten op de eerstvolgende kandidaat. Gebeurt dat niet, dan gaan de twee kandidaten met de meeste stemmen naar een tweede ronde.
De analyses voorafgaand aan de verkiezingen luidden dat Morales een tweede ronde zou hebben willen vermijden omdat zijn populairste tegenkandidaat Carlos Mesa, een voormalige president, mogelijk de oppositiestem zou kunnen verenigen en zodoende Morales zou verslaan.
Voorlopige tellingen op die zondag 20 oktober geven Morales wel een voorsprong, maar niet voldoende om te winnen in de eerste ronde. En dan gaat ‘s avonds het systeem dat de voorlopige telling voert onverwacht offline.
De stop in de voorlopige telling heet hoogst ongewoon. Latijns-Amerikanen met politieke kennis van de regio weten dat in Mexico in 1988 op flagrante wijze een verkiezing gekaapt werd: “een defect in het systeem”, heet een klassieker in de trukendoos van verkiezingsfraude. In Bolivia ontstaat meteen vertwijfeling.
Wanneer het telsysteem daags nadien opnieuw online gaat, haalt Morales nipt voldoende om een tweede ronde te vermijden. Hij wordt opnieuw president van Bolivia. Maar Bolivianen slikken het niet. Betogers uit allerhande sectoren komen de straat op. Ook begint zich de rechtse oppositie uit het conservatieve oosten van het land te roeren.
Uiteindelijk nodigt Morales de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) uit om de stembusslag onder de loep te nemen. Een team van 36 technische experts van de VN-achtige organisatie stelt “ernstige onregelmatigheden” vast en kan daarom het verkiezingsresultaat niet bevestigen.
De concrete bewijzen moet de OAS nog voorleggen in een definitief rapport dat binnenkort moet verschijnen. Maar het nieuws slaat in als een bom en creëert het momentum dat tot het ontslag van Morales leidt.
‘De harde bewijzen voor fraude bij de verkiezingen ontbreken voorlopig nog’
‘De harde bewijzen voor fraude ontbreken inderdaad nog en dat is opmerkelijk gezien de impact van de voorlopige inschatting van de OAS’, zegt de Boliviaanse journalist Fernando Molina, auteur en correspondent voor de Spaanse krant El País.
‘Wél is het zo dat Morales gaandeweg het verkiezingstribunaal, dat om onduidelijke “technische redenen” de voorlopige telling stopzette, volgepropt heeft met getrouwen. Dat had het gezag en de betrouwbaarheid van de instelling volledig uitgehold. De minste twijfel over het verkiezingsresultaat was genoeg om de boel te doen ontploffen.’
‘Bolivianen zijn zowat de meest politiek geëngageerde en betrokken burgers in Zuid-Amerika’, zegt Gaya Makaran, een Mexicaanse academica gespecialiseerd in Bolivia. ‘Ze staan op hun rechten en eisen dat hun stem gehoord en gerespecteerd wordt. Wanneer vermoedens van fraude opduiken zeggen ze massaal: dit aanvaarden we niet. Ze komen de straat op. De rest is geschiedenis.’
Evo’s grootste zonde
Evo Morales, de eerste inheemse president in een land waar de meerderheid afstamt van oorspronkelijke bewoners, wist jaar na jaar fraaie economische groeicijfers voor te leggen. Vanaf 2006 halveerde hij armoede in het land. Zijn Venezolaanse bondgenoten Hugo Chávez en diens opvolger Nicolás Maduro deden het wat dat betreft veel minder goed.
Morales legde fraaie economische groeicijfers voor en halveerde de armoede sinds 2006, ‘maar wilde koste wat het kost aan de macht blijven’.
‘Maar de grootste zonde van Evo is dat hij koste wat het kost aan de macht wilde blijven’, zegt Felix Mamani, een 30-jarige leraar uit El Alto tijdens een betoging in centrum La Paz afgelopen week. Mamani stemde voor Morales in 2014. De president had zich echter moeten neerleggen bij het resultaat van een referendum in 2016 waarbij een nipte meerderheid besliste dat Morales geen vierde ambtstermijn meer mocht ambiëren.
Later besliste het grondwettelijk hof, bestaande uit magistraten aangeduid door de partij van Morales, dat de limiet op ambtstermijnen een mensenrechtenschending is. Morales stelde zich opnieuw kandidaat. ‘We zeiden duidelijk neen, en toch zocht hij een manier om aan te blijven’, aldus Mamani. Samen met andere leerkrachten uit verschillende delen van het land eist Mamani zo snel mogelijk nieuwe verkiezingen – zonder Morales als kandidaat.
Sympathisanten van Morales, binnen en buiten Bolivia, zeggen dat de president zijn ambtstermijn ervoor had kunnen beëindigen en binnen vijf jaar allicht herverkozen had kunnen raken.
Naast de leerkrachtenbetoging vormt zich een optocht van inheemse leiders die de onmiddellijke terugkeer van Morales eisen. Zij zijn stelliger: ‘We willen dat onze broeder terugkeert want we hebben hem nodig’, zegt Ramiro Ramírez, een 34-jarige dorpsoverste uit een gemeenschap buiten Tiwanaku, een stadje in het westen van het land. Ramírez is net als Evo Morales een inheemse Aymara.
‘Onder Evo (Morales wordt vaak bij zijn voornaam genoemd, adb.) werden eindelijk onze rechten erkend en gerespecteerd’, zo treedt streekgenoot Isidro Camargo (53) Ramírez bij. ‘Meer dan dertien jaar levenskwaliteit en vrede voor de inheemse volkeren van Bolivia. Nu dringen de blanke hogere klassen zich opnieuw naar het voorplan om hun eigenbelang te dienen en ons te onderdrukken.’
Het belang van Morales voor de inheemse volkeren van Bolivia is enorm geweest. Zo herdoopte hij het land ‘Plurinationale Staat Bolivia’, een verwijzing naar ‘s lands verschillende inheemse volkeren. Ook maakte hij een officieel nationaal symbool van de Whipala, de veelkleurige vlag die de inheemse volkeren van de Andes-regio symboliseert.
Santiago Sito (CC BY-NC-ND 2.0)
Tegelijk trad Morales ook hard op tegen betogingen van volkeren uit de Amazone die de aanbouw van een snelweg door hun regio trachtten tegen te houden: hun steun verloor hij.
‘Onder Evo was er meer dan 13 jaar levenskwaliteit en vrede voor de inheemse volkeren van Bolivia.’
De vrees dat de vooruitgang van inheemse Bolivianen ongedaan wordt gemaakt, is hoe dan ook niet ongegrond. In talrijke video’s op sociale media wordt de Whipala verbrand. Berichten duiken op dat politieagenten het embleem van hun uniform trekken. Oude spanningen tussen inheemse Bolivianen en de elite van Europese herkomst drijven naar de oppervlakte.
In beelden die de wereld rondgaan betrekt de nieuwe president Jeanine Áñez het presidentiële paleis met een enorme bijbel in de hand – een beladen gebaar in een land waar de inheemse meerderheid er andere geloven op nahoudt. ‘De Bijbel keert terug naar het paleis’, zegt ze, terwijl aanhangers ‘Het is ons gelukt’ scanderen.
In oude tweets die opduiken en snel gewist worden heeft Áñez het bovendien over ‘armetierige indianen'. Ook zei ze ooit op camera dat de Whipala ongewenst is in Bolivia. Het is olie op het vuur, want de politieke crisis in Bolivia is ten gronde ook een cultureel conflict – dat blijkt overduidelijk uit onze gesprekken in het land.
‘Ze trappen op onze identiteit, ons beeld, op wie we zijn’, zegt Asunta Quispe, volksvertegenwoordiger voor het district La Paz van de Movimiento al Socialismo (MAS), de socialistische partij van Evo Morales.
Boekje te buiten
Het mandaat van president Áñez zou zich in theorie beperken tot het organiseren van nieuwe verkiezingen in januari. Ze beloofde een verdeeld land samen te brengen. Meteen stelde ze echter een conservatief kabinet samen dat erop gebrand lijkt de erfenis van Evo Morales ongedaan te maken.
De nieuwbakken minister van Economie liet optekenen dat de regering de economie opnieuw gaat liberaliseren, nadat Morales onder meer energiebedrijven nationaliseerde. Grondstoffen zijn een gevoelig thema in Bolivia: in 2003 kwamen meer dan 60 mensen om, in El Alto, bij betogingen tegen de verkoop van aardgasvoorraden – wat uiteindelijk tot de opkomst van Morales zou leiden.
Omdat Bolivia ongeveer 60 procent bezit van ’s wereld lithiumvoorraden, een belangrijk onderdeel van autobatterijen, ontstaat bezorgdheid dat de nieuwe regering die uitverkoopt aan buitenlandse, mogelijk Amerikaanse, bedrijven. Daar zijn vooralsnog geen concrete aanwijzingen voor.
Ook met een assertief buitenlandbeleid gaat Áñez haar boekje te buiten, klinkt het. Zo zette ze meteen de Venezolaanse diplomatieke missie het land uit en erkende ze oppositieleider Juan Guaidó als legitieme president van Venezuela. Ook een zeshonderdtal Cubaanse dokters moest meteen vertrekken.
Bovenal is het de harde aanpak van aanhangers van Morales die wijdverbreide verontwaardiging uitlokt en olie op het vuur gooit. Zo vaardigde Áñez op 14 november een decreet uit dat de veiligheidsdiensten vrijstelt van aansprakelijkheid bij het herstellen van de orde in het land. Daags nadien werden in de stad Cochabamba, een bastion van Evo Morales, negen betogers doodgeschoten.
Vanuit Mexico blijft Evo Morales via Twitter ondertussen de “staatsgreep” in Bolivia aan de kaak stellen. Achter de militaire operatie in El Alto op woensdag ziet hij naar eigen zeggen de hand van de VS, hoewel ook daar geen bewijs voor is. ‘Een genocide’, aldus Morales.
‘Ik twijfel er niet aan dat de VS blij zijn met het vertrek van Morales en dat ze de nieuwe regering volledig steunen’, zegt de Boliviaanse journalist Fernando Molina. ‘Maar Morales wil zijn eigen vergissingen niet toegeven en dus schrijft hij zijn ondergang aan de VS toe. De realiteit is dat hij inmiddels zijn houdbaarheidsdatum had bereikt. Zijn blinde focus op inheemse sectoren had de blanke middenklasse in de steden vervreemd. En zijn machinaties om aan de macht te blijven hebben uiteindelijk instabiliteit veroorzaakt.’
‘Die tomeloze hang naar macht van sommige Latijns-Amerikaanse politici is uiteindelijk erg contraproductief.’
Dezelfde kritiek klinkt ook uit progressieve hoek. ‘Die tomeloze hang naar macht van sommige Latijns-Amerikaanse politici is uiteindelijk erg contraproductief’, zegt Raúl Zibechi, een Uruguayaanse journalist en vooraanstaande linkse opiniemaker in Latijns-Amerika.
‘Met Lula en zijn PT (Luiz Inácio Lula da Silva, de voormalige president van Brazilië, en zijn linkse partij Partido dos Trabalhadores, red.) gebeurde hetzelfde: eeuwig aan de macht (willen) blijven leidt tot een scherpe reactie. Dat werk niet: dat is zoals de Sovjet-Unie of China, maar dan met verkiezingen. Ze eindigen met het manipuleren van het kiessysteem. Mensen zien dat, en moeten er niets van hebben.’