‘Bolsonaro heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de milieubeweging’

Braziliaans president Bolsonaro bij een persconferente over de Amazone in mei 2022

© Amanda Perobelli /Reuters

Brazilië trekt binnenkort een tweede keer naar de stembus om een nieuwe president te kiezen. Behaalt de linksgeoriënteerde Luiz Lula da Silva, beter bekend als ‘Lula’, de overwinning? Hij gebruikt het dramatische milieubeleid van huidig president Jair Bolsonaro om stemmen te winnen. ‘Maar voor de meerderheid van de Braziliaanse bevolking heeft het milieu geen invloed op het stemgedrag.’

Vier jaar geleden stemde Juliana (niet haar echte naam) nog voor huidig president Jair Bolsonaro, vanwege zijn belofte van economische groei. Maar ze kwam bedrogen uit. ‘Bolsonaro heeft niet gedaan wat hij beloofd had. Hij zorgt alleen voor de mensen die hem volgen, zoals de politie. Hij beloofde een eind te maken aan corruptie, maar heeft zelf afspraken gemaakt met oude, corrupte politici’, zegt ze.

Juliana woont in Rio de Janeiro en werkt voor de federale overheid in Brazilië. Om die reden wil ze anoniem blijven.

Als Lula president wordt, is de verwachting dat hij er een groene(re) agenda op zal nahouden dan Bolsonaro.

Ze heeft wel nog vrienden die Bolsonaro steunen, maar die hebben volgens haar ‘geen mening’ over het milieu en spreken geen Engels — hen kunnen we dus niet vragen waarom. ‘De meesten van hen zijn ouder, militair, rechts en volgen hem als een God. Hier in Brazilië zeggen we dat Bolsonaro “hun geest heeft schoongemaakt”, wat betekent dat Bolsonaro’s waarheid hun enige waarheid is. Zijn aanhangers discussiëren niet over een onderwerp, ze volgen hem in alles wat hij zegt.’

De harde kern van Bolsonarosupporters wordt in Brazilië bolsonaristos genoemd, bolsonaristen. Het “bolsonarisme” is een extreemrechts politiek fenomeen dat in Brazilië losbarstte met de stijgende populariteit van de extreemrechtse politicus Jair Bolsonaro in 2018.

De huidige president won dat jaar de verkiezingen met de steun van het bedrijfsleven, in het bijzonder die van de landbouwindustrie. Hij voerde toen een krachtige campagne tegen corruptie en criminaliteit. Vier jaar later is Brazilië onder zijn leiding alleen maar armer en vervuilder geworden, en is de populariteit van de president inmiddels sterk gedaald.

Bolsonaro’s voornaamste tegenstander Luiz Lula da Silva, die tussen 2003 en 2010 ook al president van Brazilië was, ging er in de eerste ronde op 2 oktober met de verkiezingsoverwinning vandoor, zoals de peilingen vooraf voorspeld hadden.

Maar Bolsonaro deed het in de eerste ronde beter dan verwacht, met ongeveer 43% van de uitgebrachte stemmen. Geen van beide kandidaten behaalde 50%, en dus volgt er een tweede ronde. Er volgen nog een paar gespannen weken voor Brazilië. De schaduw van politiek geweld was nooit ver weg in deze verkiezingscampagne. Als Bolsonaro de volgende ronde zou verliezen, vrezen de mensen die we spraken geweld of zelfs een staatsgreep.

Stemmen winnen

‘Voor het eerst zien we dat het milieu in een politieke campagne gebruikt wordt om verkiezingen te winnen.’

De verwachting is dat Lula, die politiek links georiënteerd is, er een groene(re) agenda op zal nahouden als hij opnieuw president wordt. In zijn huidige campagne legt hij namelijk de nadruk op het dramatische milieubeleid van Bolsonaro, in een poging om zo meer stemmen te winnen.

‘Dat is nieuw’, zegt Suely Araújo, senior specialiste in overheidsbeleid bij het Observatório do Clima en voormalig voorzitster van het Braziliaans milieuagentschap Ibama. ‘Voor het eerst zien we dat het milieu in een politieke campagne gebruikt wordt om verkiezingen te winnen’, zegt Araújo. Ze is blij met de ontwikkeling.

‘Lula doet beloftes over het klimaat, over het Amazonegebied en over maatregelen die de CO2-uitstoot moeten verminderen. Dit kunnen wij als milieuorganisaties straks gebruiken om compromissen te sluiten met de nieuwe regering’, zegt Araújo. Als Lula zou winnen, natuurlijk.

Eduardo Viola, hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Universidade de Brasília en coauteur van het boek Brazil and Climate Change (2017), zegt dat de ontbossing onder Lula’s vorig presidentschap al drastisch verminderde. ‘Lula is niet bijzonder gevoelig voor milieubescherming, maar hij koos destijds een goede minister van Milieu’, zegt hij. ‘Daardoor was zijn regering zeer progressief op het vlak van milieu.’

Viola verwacht dat Lula zich bij een eventuele verkiezingswinst nu wél sterk zal focussen op het milieu. ‘Omdat de meerderheid van de samenleving, van de wereld, die nieuwe verschuiving in milieu en klimaat ook verwacht.’

Schade inhalen

En Brazilië heeft op het vlak van milieu veel schade in te halen. De jaarlijkse ontbossingscijfers hebben in 2020-2021, tijdens het presidentschap van Bolsonaro dus, het hoogste niveau in meer dan 15 jaar bereikt.

Ook de verwoestende bosbranden in het Amazonegebied worden Bolsonaro aangerekend. Terwijl de Amazone in brand staat, bezuinigt hij fors op de afdelingen Brandcontrole en Inspectie van het Braziliaanse milieuagentschap Ibama.

‘Over sommige wetten hebben we wel dertig jaar gediscussieerd, maar ze kunnen in één dag worden vernietigd.’

Voormalig Ibama-voorzitster Suely Araújo ziet met lede ogen aan hoe het milieubeleid de afgelopen jaren ondergeschikt werd gemaakt aan de groei van de landbouwindustrie. ‘Bolsonaro probeert alles te vernietigen wat ik in mijn leven heb helpen opbouwen. Dit maakt me erg verdrietig, het is als een depressie. Dat gevoel heb ik elke dag sinds hij aan de macht is’, zegt ze.

In de jaren ‘90 schreef Araújo ook mee aan de milieuwet voor het Huis van Afgevaardigden in het Nationaal Congres van Brazilië, het parlement van de federale regering.

‘De banden van de vertegenwoordigers in het Congres met de landbouwindustrie zijn erg sterk. Dat is al zo sinds het begin van onze Braziliaanse geschiedenis. Milieuwetten komen daarom moeilijk tot stand. Over sommige wetten hebben we wel dertig jaar gediscussieerd, maar ze kunnen in één dag worden vernietigd. En dan moet het proces opnieuw beginnen.’

Geen fan van milieubescherming

‘Er was altijd een aanzienlijk deel van het Braziliaanse electoraat dat niet om het milieu gaf,’ erkent hoogleraar Eduardo Viola, ‘maar bolsonaristos spannen de kroon.’ Ze zijn in de minderheid, maar hun impact op het milieu is enorm, stelt hij. ‘Ongeveer 10 tot 20% van het electoraat zijn mensen die in de kern bolsonaristos zijn. Zij zijn extreemrechts.’

‘Er zijn goede regels goedgekeurd onder de regering-Bolsonaro, maar ze zijn slecht ontvangen door het volk.’

‘Over het algemeen zijn rechtse politici, en niet alleen de extreemrechtse, tegen milieubescherming, omdat hun focus ligt op economische groei’, verklaart Viola de milieuvernietiging onder Bolsonaro. ‘Milieuregels maken projecten veel duurder en langzamer, en dus vinden zij het belangrijk om de milieuregelgeving te verminderen zodat ze snel meer infrastructuur kunnen bouwen. Rechtse politici en hun aanhangers zien milieubescherming daarom als een obstakel voor economische groei.’

Wat het bolsonarisme volgens de hoogleraar uitzonderlijk maakt, is dat de kern van Bolsonaro’s politieke beweging in het Amazonegebied zit. ‘Al die mensen die te maken hebben met illegale activiteiten, zoals illegale ontbossing, houtkap, goudwinning, visserij, jacht, handel in bedreigde diersoorten, wapens, enzovoort: zij behoren tot de harde kern van de bolsonaristen.’

Brazilianen protesteerden tijdens Bolsonaro’s presidentschap tegen diens steun aan de landbouwindustrie en voor bescherming van het Amazonegebied (betogers in Belem, 2019).:

L+R: Amazônia Real (CC BY-NC-SA 2.0)

Protest in Manaus (2019) tegen het milieubeleid van president Bolsonaro. De betogers vragen met het spandoek om ‘Desmatamento Zero’, ‘nul ontbossing’.

Alberto César Araújo-Amazônia Real (CC BY 2.0)

‘Geloofwaardigheidscrisis’ en valse beloftes

‘Er zijn goede regels goedgekeurd onder de regering Bolsonaro, maar ze zijn slecht ontvangen door het volk’, zegt Rose Hoffmann, die tot februari 2022 voor het Braziliaanse ministerie van Economische Zaken werkte. Daar hield ze zich bezig met milieuvergunningen en grote infrastructuurprojecten.

‘Ik werkte bijvoorbeeld aan een enorme snelweg in het Amazonegebied en aan een transmissielijn (voor elektriciteit, red.) die door inheems gebied liep. Mijn opdracht was om de dialoog met de samenleving, waaronder de inheemse volkeren, te bevorderen.’

Hoffmann nam ook deel aan het debat over de omstreden milieuvergunningenwet van vorig jaar. Die laat bedrijven toe om makkelijker aan een milieuvergunning te raken, en in sommige gevallen is die zelfs niet meer nodig.

Hoffmann gelooft dat ontwikkeling en milieubescherming naast elkaar kunnen bestaan, maar dat de regering-Bolsonaro geen kans kreeg om dat te bewijzen. Hoffmann verliet het ministerie in februari en keerde terug naar de Kamer van Afgevaardigden, waar ze momenteel werkt als milieuconsultant. ‘Veel mensen geloven niet dat het mogelijk is om een goede milieuwet van deze regering te krijgen, vanwege de manier waarop er gecommuniceerd wordt’, vindt ze.

‘Er is bijvoorbeeld een voorstel, waarover discussie was, over de participatie van de inheemse bevolking in het debat over wetten of infrastructuurprojecten. Toen ik dit besprak met milieuactivisten, vonden ze dat een goed idee. Maar het voorstel heeft nog geen formele vorm gekregen, omdat niemand deze regering vertrouwt om zoiets goed te keuren. De meesten denken dat het een slechte zaak is, of dat er ergens in de tekst een list is opgenomen’, zegt Hoffmann.

Zij spreekt daarom van een ‘geloofwaardigheidscrisis’. ‘Oplossingen die ooit werden aanvaard, worden nu met argusogen bekeken’, stelt ze.

Bolsonaro beloofde in april 2021 de middelen voor milieuhandhaving in Brazilië te verdubbelen. Een dag later bezuinigde hij op het ministerie van Milieu.

Daar zijn ook goede redenen voor. Het presidentschap van Bolsonaro wordt gekenmerkt door tegenstrijdigheden en valse beloftes. Zo beloofde hij tijdens de Leaders Summit, een klimaattop in april 2021 georganiseerd door de Verenigde Staten, om de middelen voor milieuhandhaving in Brazilië te verdubbelen. Hij deed die belofte een dag voordat hij in eigen land een bezuiniging op het ministerie van Milieu doorvoerde.

Een maand later diende zijn regering een wetsvoorstel in waarbij er meer geld werd toegewezen aan milieuagentschap Ibama om de strijd tegen ontbossing op te voeren. Maar in de realiteit werd het geld nooit overgemaakt.

En bij de goedkeuring van de begroting voor 2022 sprak Bolsonaro in januari zijn veto uit over 3,3 miljoen euro voor de brandpreventie- en brandbestrijdingsacties van Ibama. Ook al was dat slechts een kwart van het bedrag dat het parlement al had goedgekeurd.

- 2 artikels Sarah Vandoorne Een controleactie van milieuagentschap Ibama op houtkap en illegale ontbossing in de Amazone in Rondônia, 2018. Bolsonaro beloofde meer geld voor de strijd tegen ontbossing, maar dat geld kwam er niet.

Fernando Augusto/Ibama (CC BY-SA 2.0)

Het gevolg van die bezuinigingen op controle- en preventie-instanties is een exorbitante stijging in de ontbossingscijfers (in inheemse gebieden), verwoestende bosbranden, een sterke groei in de georganiseerde misdaad en ondermijning van de rechtstaat in het Braziliaanse Amazonegebied. Het aantal moorden op inheemse mensen steeg met 61% in 2020 alleen al. En op inheemse grond werd tweemaal zoveel ontbossingen gesignaleerd als het Braziliaans gemiddelde.

‘Bolsonaro promoot de illegale bezetting van inheems grondgebied voor de ontwikkeling van de landbouwindustrie’, duidt Eduardo Viola. ‘Hij zegt: “Mensen die illegaal ontbossen zijn goede mensen, die het land helpen ontwikkelen.”’ Het Amazonegebied is voor een derde inheems grondgebied, en dus beschermd gebied. Maar: ‘Dat is veel land voor zo weinig Indianen’, zo stelde Bolsonaro boudweg in 2019.

Meer aandacht voor milieu, dankzij Bolsonaro

De tegenstrijdigheden komen de president nu duur te staan in zijn poging om zijn ambtstermijn met nog eens vier jaar te verlengen. Bolsonaro’s dramatische milieubeleid heeft namelijk het tegenovergestelde effect: Brazilianen zijn milieubescherming belangrijker gaan vinden.

Vandaag vindt 77% van de Brazilianen bescherming van het milieu zelfs belangrijker dan economische groei, ook als die leidt tot minder economische groei en minder nieuwe banen. Dat blijkt uit recent onderzoek van het onderzoeksbureau Ipec in Rio de Janeiro, in opdracht van het Instituto de Tecnologia e Sociedade do Rio.

Onder Brazilianen die zich identificeren als ‘politiek rechts’ is 69% het eens met de voorgaande stelling. 75% van hen vindt de opwarming van de aarde ‘zeer belangrijk’. Dit is een lichte stijging vergeleken met 2020, toen lag dit percentage op 72%.

‘De vernietiging van het milieu heeft ertoe geleid dat milieuorganisaties de krachten zijn gaan bundelen.’

Ook voor milieuorganisaties is er wat veranderd tijdens Bolsonaro’s beleid. ‘De vernietiging van het milieu heeft ertoe geleid dat milieuorganisaties de krachten zijn gaan bundelen’, zegt Suely Araújo. ‘We zijn nu erg verenigd, en samen staan we sterker. We komen elke dag in de media met hetzelfde discours, dat is echt verbeterd door de strijd tegen Bolsonaro. Hij heeft op die manier een belangrijke bijdrage geleverd aan de milieubeweging.’

De oud-voorzitster van Ibama wijst ook op het aantal inheemse kandidaten dat zich verkiesbaar heeft gesteld bij deze verkiezingen. ‘Dat aantal is hoger dan we ooit eerder hebben gezien.’

Armoede en werkloosheid

De bezorgdheid om het milieu neemt inderdaad toe, erkent Viola. Maar hij waarschuwt ervoor de impact daarvan op de verkiezingsresultaten niet te overschatten. ‘Mensen die vroeger op Bolsonaro stemden omiwlle van zijn economisch beleid, zullen nu misschien op Lula stemmen vanwege Bolsonaro’s milieubeleid. Maar dat is alleen het geval voor de hoogopgeleide bevolking.’

‘Voor de meerderheid van de Braziliaanse bevolking heeft het milieu dan ook geen invloed op het stemgedrag.’

De hoogleraar Internationale Betrekkingen heeft enkele kanttekeningen bij het onderzoek van Ipec. ‘Het probleem met dit soort enquêtes is dat ze focussen op één thema, in dit geval het milieu. Maar als je het belang van het milieu zou vergelijken met andere thema’s in de samenleving, zou je zien dat de aandacht voor het milieu heel klein is. De bezorgdheid over het milieu in het Amazonegebied is nog altijd veel sterker buiten het Amazonegebied. Voor de meerderheid van de Braziliaanse bevolking heeft het milieu dan ook geen invloed op het stemgedrag.’

Araújo beaamt dat. ‘Uit verschillende onderzoeken blijkt dat onze bevolking zich steeds meer zorgen maakt over de Amazone, de ontbossingscijfers en de illegale mijnbouw. Maar ze maakt zich nog meer zorgen over de stijgende armoede en de werkloosheidsgraad’. Die laatste bereikte in 2021 een historisch hoogtepunt. Onder geen enkele andere Braziliaanse president waren er zoveel werkzoekenden, en dat is voor veel Brazilianen een reden om niet op Bolsonaro te stemmen.

‘Mensen zijn bezig met andere dingen dan met het milieu’, vat Araújo samen. ‘Met hoe ze op het eind van de maand genoeg geld overhouden om aan eten te raken, bijvoorbeeld.’

‘Niet het belangrijkste probleem’

Juliana, teleurgesteld in Bolsonaro, is thuisgebleven op 2 oktober. Ze heeft zich voorgenomen niet naar de stembus te gaan. Zowel in Bolsonaro als in Lula heeft ze geen vertrouwen meer.

‘Ik hou niet van extremisten. De meeste beloftes worden toch niet nagekomen.’ Of het milieu op haar persoonlijke agenda staat? ‘Nee. Het milieu is een van de problemen die er zijn, maar niet het belangrijkste. Rio (waar Juliana woont, red.) ligt ook ver van de Amazone. Wij merken hier niet zoveel van de klimaatverandering.’