Zullen de Verenigde Staten Oekraïne aan Rusland overlaten?

Andrzej, een Russische vrijwilliger uit Siberië die aan het front vecht in Donetsk

© Jürgen Augusteyns​​

‘Hier zijn de perskaarten van de Volksrepubliek Donetsk, verstop jullie Oekraïense perskaarten,’ zei onze chauffeur. Dit is de nieuwe grens. Van hieruit groeien de twee Oekraïnes uit elkaar. Afgelopen zomer werd er slechts sporadisch geschoten. Vorige week barstte de oorlog in Oost-Oekraïne helemaal los.

De escalatie is verbonden met geopolitieke verschuivingen sinds de verkiezing en eedaflegging van Donald Trump. Daarna ging het snel.

Op 27 januari, tijdens de persconferentie met de Britse premier Theresa May, weigerde president Trump een opheffing van de sancties tegen Rusland uit te sluiten.

Op 28 januari belde president Trump met de Russische president Poetin. Het ging ook over Oekraïne.

Op 29 januari braken de gevechten in het oosten van Oekraïne uit, tussen het Oekraïense leger en de pro-Russische separatisten.

De ongerustheid in Oekraïne stijgt. De Amerikaanse president suggereerde dat een grote deal met Rusland mogelijk zou zijn: in ruil voor actieve samenwerking tegen IS en al-Qaeda in Syrië en Irak zouden de Verenigde Staten Rusland toelaten om de vroegere dominantie in Oekraïne te herstellen.

Oekraïne is ook benauwd over de verkiezingen in Nederland, Frankrijk en Duitsland. Nationalisten die positief staan tegenover Rusland zullen hun politieke invloed uitbreiden en misschien zelfs verkiezingen winnen.

International Crisis Group vreest dat Poetin nu kijkt hoe ver hij kan gaan, en zijn Amerikaanse en Europese collega’s op de proef stelt. Het dodental onder soldaten en rebellen stijgt. Burgers aan beide kanten van de frontlijn overleven in temperaturen van -20°C zonder elektriciteit.

Een grootmoeder in Oost-OekraÏne, in de kelder waar ze al twee jaar met haar kleindochter slaapt om te schuilen voor de bommen

© Jürgen Augusteyns​

In april 2014 bezetten gewapende separatisten het provinciegebouw van Donetsk. Zij waren tegen de opstand van pro-EU burgers en extreemrechtse bewegingen. Ze verdreven de ambtenaren en hesen de vlag van de Volksrepubliek.

Roman Manekin was erbij. Onder de verdreven president Janoekovitsj was hij vertegenwoordiger van Donetsk in Moskou. ‘Door mijn contacten kende ik veel mensen om de macht in Donetsk over te nemen’, zegt hij.

‘In de eerste sessie van de nieuwe gemeenteraad vroegen we aanhechting bij Rusland, maar Poetin weigerde. Elk ministerie van de Volksrepubliek heeft wel een consultant in Rusland.’

‘Hij vertelde me dat zijn loon betaald werd door het Russische ministerie van defensie.’

Manekin ontkent dat Russische soldaten officieel actief waren in Donetsk. Toch vonden we een majoor die in opdracht van het Russische leger de bataljons van de Volksrepubliek opleidde. Een journaliste uit Donetsk, die anoniem wenst te blijven, ging in 2014 drie maanden uit met de majoor, om informatie los te krijgen.

‘Hij vertelde me dat zijn loon betaald werd door het Russische ministerie van defensie’, zegt ze. ‘In het hotel waar ze verbleven, zag ik alleen maar Russische militairen in uniform. In zijn dagboek las ik dat hij onder het lokale bevel van een zootje ongeregeld moest staan.’

De man is inmiddels terug thuis in Jekaterinenburg. We spreken hem via sociale media. Hij wilde anoniem blijven, maar was open over de inhoud van zijn missie in Donetsk: ‘Ik gaf advies over de plaatsing van militaire basissen en artillerie, de besteding van het militaire budget en de coördinatie van verschillende bataljons.’

Terwijl de man dit typt, loopt een Russische soldaat voorbij in een uniform vol officiële decoraties. ‘Ik ben sluipschutter’, zegt de man uit Irkoetsk, een Russische stad op 5800 kilometer van Donetsk.

Drie Russische vrijwilligers drinken wodka in de kiosk achter het militair hospitaal.

© Jürgen Augusteyns​

Vrijwilligers

In de zomer van 2014 trokken vele Russische soldaten op vrijwillige basis naar Donetsk. Andrzej, Andrzej en Don Korleone namen de trein uit Siberië. Training hadden ze niet nodig, want ze hadden al in het Russische leger gediend in Tsjetsjenië.

De drie jongemannen drinken wodka in de kiosk achter het militair hospitaal. Andrzej is een frêle jongen met de rechtermiddelvinger in het gips en een kakivestje over zijn blote bovenlijf. De tweede Andrzej is een stevige bonk in een marinetrui. Hij draagt een blauwe kepie met de Sovjethamer- en sikkel.

‘Toen ik zag hoe kinderen stierven in Oekraïense bombardementen, begon ik te sparen om een uniform te kopen’, zegt de derde man, Don Korleone. ‘Hier verdienen we 15.000 roebel, het loon van een straatveger in Rusland. Voor het geld doe ik dit niet.’ Andrzej stopt ons een grote fles Russisch bier in de handen.

Toch staan de drie jonge Russen erop om ons te omhelzen. ‘Wij zien West-Europeanen niet als vijanden’, klinkt het. In wodka veritas?

Als even later ook de wodka vloeit, is er geen houden meer aan de woordenstroom: ‘Mijn vader sneuvelde als soldaat in het Russische leger in 1995 in Tsjetsjenië. Wij geven ons leven aan de verdediging van de Russische wereld. Oekraïne kan niet eens drie alcoholverslaafden verslaan.’

Ze lachen hun gebroken tanden bloot, maar hun woorden verbergen een trieste realiteit. Tijdens de Tweede Wereldoorlog stierven meer dan 26 miljoen burgers en soldaten van de Sovjetunie, een groter offer in de oorlog tegen het Westerse expansieve fascisme dan dat van alle andere Europese landen samen. Het voedt tot vandaag een militaristisch en patriottisch ideaal, en het gevoel dat het Westen een agressor is.

Overal op straat prijken portretten van de “helden die sneuvelden in 2014” en posters van de overwinning op nazi-Duitsland. De propaganda luidt dat het Westen extreemrechtse Oekraïense groepen als Right Sector en Azov steunt en dat de Volksrepubliek Donetsk zich daartegen verdedigt, net zoals in de jaren ’40.

Deze historische missie mobiliseert de bevolking. Toch staan de drie jonge Russen erop om ons te omhelzen. ‘Wij zien West-Europeanen niet als vijanden’, klinkt het. In wodka veritas?

‘Toekomstige verdedigers’. Zo noemde commandant Zhelezny de kinderen aan het front in Zaitsevo

© Jürgen Augusteyns​

Volksrepubliek levensvatbaar maken

Toen de ambtenaren na de machtsovername in hun nieuwe bureau introkken, plaatsten ze boeken over Novorossiya, of Nieuw-Rusland, in de boekenkast. Aan het einde van de 18e eeuw was dat een kolonie van Rusland in het zuiden van Oekraïne, met zetel in de havenstad Odessa.

De stichters van de Volksrepubliek Donetsk zien het herstel van Nieuw-Rusland als een verre droom.

De Russische president Poetin weet dat hij de wensen van deze idealisten niet kan inlossen zonder wereldoorlog drie te starten. Maar hij zorgt ervoor dat de jonge Volksrepubliek levensvatbaar blijft en legitimiteit bij de bevolking krijgt.

In de stad hangt een groot bord met de woorden “dank je, Rusland”. Rusland zorgt ervoor dat de jonge Volksrepubliek levensvatbaar blijft.

Buiten de stad zie je huizen in puin en skeletten van kerken; in de stad is de groendienst aan het werk om wegen te herstellen en grasperkjes te onderhouden. Steeds meer auto’s rijden met nummerplaten van de Volksrepubliek. Deze zijn illegaal in Oekraïne, maar niet in Rusland. Ook met humanitaire hulp moest Rusland inspringen. ‘Een jaar lang ontvingen we geen enkele hulp van de nieuwe overheid’, zegt een vrouw die met haar kleindochter aan het front woont en elke nacht in de kelder slaapt.

In de stad hangt een groot bord met de woorden “dank je, Rusland”. Grote groepen wachtenden staan in de rij voor hulp, of uitbetaling van pensioenen. Rusland creëerde een speciaal pensioenfonds voor burgers die door de afscheiding hun pensioen niet meer ontvangen.

Op het zonnige terras van een hippe bar zien we dat de prijzen op de menukaarten niet meer in de Oekraïense grivna vermeld staan. In Donetsk wordt enkel nog de Russische roebel aanvaard, om de lokale economie op Rusland te blijven aansluiten.

Misschien wel de belangrijkste vrees van vele inwoners was dat ook hun regio na de verdrijving van Janoekovitsj in 2014 in de Europese markt zou geïntegreerd worden. Dat had in andere Oost-Europese landen de-industrialisatie en massale werkloosheid tot gevolg.

‘Voor een industrieregio als Donetsk, met een 200-kilometer lange grens met Rusland, zou dat fataal zijn’, zegt een medewerker van Volksrepubliek-president Aleksander Zakharchenko. ‘De markt voor Donetsk is Rusland.’

Franse vrijwilligers die zich bij de Volksrepubliek aansloten om tegen de NAVO en de EU te strijden, lopen aan de zijde van de commandant over de aardewegen van het dorp.

Zakharchenko is zelf ex-mijnwerker. Eén van zijn soldaten vergezelt ons naar het front in Zaitsevo: ‘We konden maar net uit de mijn ontsnappen toen het Oekraïense leger het gebied bombardeerde. Mijn vader heeft de mijn nog helpen bouwen en nu hebben we ons werk verloren. Honderden mijnwerkers vervoegden de bataljons.’

Sinds de Sovjetperiode zijn hele gemeenschappen afhankelijk van de mijnen.

Op het autoraam van commandant Victor Zhelezny prijkt een poster met hamer en sikkel. Franse vrijwilligers die zich bij de Volksrepubliek aansloten om tegen de NAVO en de EU te strijden, lopen aan de zijde van de commandant over de aardewegen van het dorp. Zij geraakten niet in Donetsk zonder eerst langs de Russische inlichtingendienst FSB te passeren.

‘De grensbewakers hebben mijn dossier naar de FSB in Moskou gestuurd’, zegt Christelle Néant die als activiste voor een pro-Russische nieuwssite in Donetsk werkt. ‘Ik ben hier met een Russisch zakenvisum. Aan de grens tussen Rusland en Donetsk kreeg ik geen Russisch exit visum. Het is alsof ik Rusland nooit ben uit gereisd.’

De afscheiding van Oekraïne leidt tot kleine tragedies. ‘Oekraïne behoort tot ons verleden, maar hoe kunnen we onze familie aan de andere kant nog bezoeken?’, zegt Olga, een moeder die voor haar zestienjarige dochter voor het eerst een paspoort van de nieuwe Volksrepubliek komt halen bij de politie. De verbittering in haar stem snijdt door merg en been.

Hier, in het bureau van hoofdcommissaris Elena Karabet, die het portret van de Russische president Poetin in haar ladekast bewaart, krijgt de pijn van de scheiding administratief vorm. Niet omdat mensen dat willen, maar omdat ze niet anders kunnen.

Ze kunnen niet meer naar de andere kant om hun paspoort te laten hernieuwen, dus begon de Volksrepubliek zelf met het uitreiken van paspoorten. Een praktische maatregel, of toch separatistisch geïnspireerd?

Eduard Basurin, onderminister van Defensie van de Volksrepubliek, ontkent formeel separatistische motieven: ‘Oekraïne moet net zoals België een federale staat worden. We willen heel de provincie Donetsk innemen, maar met geweld is het onmogelijk. Het is onze eis in de vredesonderhandelingen.’

Oekraïne ziet in federalisering een verdoken poging om Russische invloed binnen te loodsen. De strategische havenstad Odessa, ooit het centrum van Nieuw-Rusland, zou dan één van de deelstaten worden, maar het Westen koos de stad als het paradepaardje van een op de EU gericht Oekraïne. Zie daar de impasse.

Georgiërs in Odessa

De grootmachten hoeven de oorlog niet te winnen om hun doelen nu al te realiseren. Voor het Westen was dat lange tijd de invoering van een neoliberaal systeem in Odessa, om de regio in de Westerse invloedssfeer te halen. Sinds de verkiezing van Donald Trump is dat niet meer zo zeker.

In Oekraïne is en blijft de vijand Rusland. Om het neoliberalisme te kunnen invoeren, moet eerst de Oekraïense oligarchie aangepakt worden. Een kleine groep steenrijke zakenmannen controleert immers politiek, media en economie.

In mei 2015 benoemde de Oekraïense president Poroshenko de voormalige Georgische president Mikheil Saakasjvili tot gouverneur van de provincie Odessa. Hij gaf hem het Oekraïense staatsburgerschap.

In mei 2015 werd de voormalige Georgische president Mikhail Saakasjvili gouverneur van de Oekraïense provincie Odessa. Anderhalf jaar later nam hij ontslag.

© Jürgen Augusteyns​

Saakasjvili haalde een deel van zijn Georgisch team naar Odessa, de politieke klasse waarmee hij in de jaren 2000 liberale hervormingen doorvoerde. Het is ongezien dat een buitenlandse voormalige staatsleider, controversieel in eigen land, aangesteld wordt in een ander land.

Ook stelde Poroshenko Litouwse en Amerikaanse investeringsbankiers als ministers aan. Er is geen officiële verklaring, maar achter de schermen bevestigen de meeste Oekraïense waarnemers dat de benoeming van Saakasvjili een drieste, strategische zet was van de Verenigde Staten en de NAVO.

Saakasjvili had als Georgische president nauwe contacten met de Verenigde Staten en wilde Georgië op weg naar NAVO-lidmaatschap zetten. Het leidde uiteindelijk tot een oorlog met Rusland, die hij verloor.

De NAVO, de VS en de EU gingen ook deze keer voluit in hun steun voor regimeverandering, ondanks het feit dat de Raad van Europa het gebrek aan effectief en onafhankelijk onderzoek bekritiseerde naar de slachtoffers van de opstanden in Kiev en Odessa, en er aanwijzingen zijn dat elementen binnen de Oekraïense staat betrokken waren.

Ook het feit Poroshenko zelf de oligarchie belichaamt, wijst in de richting dat Poroshenko Saakasjvili onder druk van het Westen moest aanstellen. Een andere theorie is dat er een stilzwijgend akkoord tussen beide leiders bestond dat Saakasjvili niet aan de kern van de oligarchische macht mocht raken.

Op 7 november 2016 nam Saakasjvili ontslag als gouverneur van Odessa. ​Hij beschuldigde president Poroshenko ervan zijn hervormingen te blokkeren.

Op 7 november 2016 nam Saakasjvili ontslag als gouverneur van Odessa. ​Hij beschuldigde president Poroshenko ervan zijn hervormingen te blokkeren. Dit was altijd al Saakasjvili’s exit-strategie uit Odessa, op weg naar de nationale politiek in Kiev.

Onmiddellijk daarna richtte hij dan ook een nieuwe politieke partij op die nu oppositie voert tegen Poroshenko.

Zijn Georgische team in Odessa probeerde een aantal hervormingen door te voeren. Ze bereidden het Odessa Hervormingspakket voor: 29 wetswijzigingen die de stad op weg moeten zetten naar een vrije markteconomie. ‘Het parlement behandelde geen enkele van onze voorstellen’, zegt Timur Nishnianidze, adviseur van Saakasjvili.

Toen Nishnianidze in 2013, na de regeringswissel in Georgië, ontslagen werd als consul van Georgië in Odessa, was hij even politiek dakloos. Twee weken na de benoeming van Saakasvjili vroeg die hem voor zijn team in Odessa, als bestuursadviseur. Hij kon dus gewoon naar Odessa terugkeren.

‘De Georgische regering vindt het niet leuk dat wij hier resultaat boeken’, zegt Nishnianidze. ‘De relaties tussen Oekraïne en Georgië zijn zwaar bekoeld. De Georgische regering heeft een lijst van mensen die onder Saakasjvili werkten. We zijn uitgestoten uit de politiek van ons eigen land, en Oekraïne geeft ons de kans om onze ervaring te verzilveren.’

‘Ons hart is in ons eigen land, maar we zijn niet van plan terug te keren. Oekraïne is met zijn 47 miljoen inwoners een veel invloedrijker land dan Georgië met slechts 5 miljoen inwoners. Wat we hier opbouwen, zal ook Georgië vooruit duwen. Ook al werken onze landen niet meer samen, we blijven een unie van twee volken die eenzelfde lot delen.’

Saakasjvili zelf wordt in zijn thuisland vervolgd voor corruptie en geweld tegen betogers.

Trump, Saakasjvili, Poetin

Saakasjvili lijkt een Westerse poot op de grond in een regio die net zoals de Krim en Donetsk in de Russische invloedssfeer dreigde te komen. Sinds de verkiezing van Trump in de VS is die Westerse steun niet meer gegarandeerd.

Toch probeert Saakasjvili die steun te behouden: hij publiceerde foto’s en video’s van zijn ontmoetingen met Trump toen hij zelf president van Georgië was en Trump een zakenman die kwam investeren in Georgië. Plots bekleedt Trump het hoogste ambt in de VS.

Saakasjvili zou wel eens de storende factor kunnen worden in de relaties tussen Trump en Poetin. Saakasjvili zal zijn verleden met Trump proberen aanhalen om de Verenigde Staten in de richting van Oekraïne, weg van Rusland, te navigeren.

Hij zal de steun van Trump proberen verwerven voor wat hij in Oekraïne wil bereiken: vervroegde parlementsverkiezingen in 2017 is doel nummer één. Saakasjvili probeert ervoor te zorgen dat Trump ook hem weet te vinden, en niet enkel Poetin.

Saakasjvili zou wel eens de storende factor kunnen worden in de relaties tussen Trump en Poetin.

De effectieve resultaten in de strijd tegen oligarchie en corruptie in Odessa bleven beperkt.

Eén van de wachtzalen van de kleine luchthaven van Odessa was omgetoverd tot persconferentie. Vooraan zat gouverneur Saakasjvili. ‘We hebben het monopolie op vluchten tussen Kiev en Odessa gebroken’, horen we hem zeggen. ‘Ukraine International Airlines had een monopolie op die vluchten, met dure ticketprijzen van 70 euro tot gevolg. Het bedrijf is eigendom van Igor Kolomoyski, de rijkste oligarch van Oekraïne.’

De gouverneur zat naast de directeur van lowcost chartermaatschappij Bravo Airways, die de taart feestelijk mocht aansnijden. Ze boden tickets aan tegen 18 euro.

De volgende dag waren we getuige van de “pop-up persconferentie”. Met twee busjes reden we naar de plaats van afspraak. Het was niet meteen duidelijk waarom er een spreekgestoelte mee reist. ‘Waar zullen we de gouverneur zetten?’, vroeg één van de journalisten.

Persverantwoordelijke Yulia Kurochtina gaf uitleg bij de pop-up strategie: ‘We laten al onze stappen filmen om een tegenmacht te vormen tegen de krachten die ons dwarsbomen. Media in Oekraïne zijn eigendom van oligarchen. En toch had ik ook het televisiekanaal van Kolomoisky uitgenodigd, onze vijand. Houd je klaar, de gouverneur komt eraan.’

Saakasjvili stapte uit een auto met geblindeerde ramen en nam plaats achter het spreekgestoelte in een veld naast een autosnelweg bij een chemische fabriek.

‘Sergei Pereloma, vicevoorzitter van staatsenergiemaatschappij Naftohaz, is opgepakt op verdenking van de verduistering van honderden miljoenen dollars in de Odessa Havenfabriek. Premier Jatsenjoek stelde hem aan om snel geld te rapen. Natuurlijk zullen de Oekraïense rechtbanken Pereloma vrijlaten op borgtocht. Maar openbaar aanklager Davit Sakvarelidze bracht de bal aan het rollen en niemand kan die nog stoppen. Wat nu wordt onderzocht, is slechts een druppeltje in de oceaan.’

Op 1 augustus werd Pereloma door het Hof van Beroep van Kiev vrijgesproken, tot grote ergernis van Sakvarelidze, ook een Georgiër en Saakasjvili’s dichtste vertrouweling.

De 26-jarige Yulia Marushevska was hoofd van de douane van Odessa.

© Jürgen Augusteyns​

De haven als nieuwe standaard

Saakasjvili stelde zijn kersverse adjunct-gouverneur Yulia Marushevska aan als hoofd van de douane in de haven. Haar missie: corruptie uitroeien in één van de grootste en meest corrupte instituten van het land.

Haar 13 voorgangers tijdens de 12 maanden die aan haar benoeming vooraf gingen, wilden allemaal hun graantje meepikken door van bedrijven geld af te persen. Marushevska had geen ervaring en dat was net de vernieuwing: ze had dus ook geen banden binnen de corrupte douanedienst.

De 26-jarige literatuurstudente Marushevska betoogde in 2014 op het Maidanplein in Kiev, eind 2015 leidde ze een team van Georgische topambtenaren die dezelfde hervormingen doorvoerden in Batoemi, Georgië.

‘Een douaneambtenaar heeft vandaag het recht om een bedrijf zo lang als hij wil op te houden voor cargocontrole; alleen als je smeergeld betaalt, kan je het proces versnellen’, zegt ze. ‘We werken aan een single-window douaneprocedure waarin alle formaliteiten voor de registratie en controle van cargo op 15 minuten worden afgehandeld, ook de controles door inlichtingendiensten en politie die vandaag meedoen aan de afpersing.’

Marushevska nam uiteindelijk zelf ontslag in november, toen ze met Saakasjvili naar Kiev trok. De maatregelen die ze doorvoerde, staan op de helling.

Op één maand werden 2000 fysieke inspecties uitgevoerd; in slechts 26 van de gevallen werd een schending vastgesteld. Na haar akkoord met alle controlerende instanties – als die een bedrijf willen ophouden, moeten ze dat voortaan motiveren – waren er tien keer minder inspecties, maar wel twee keer meer vaststellingen van schendingen.

Douaneambtenaren verbergen sommige operaties. Ze doen bedrijven bijvoorbeeld belasting betalen op een hogere waarde dan aankoopprijs. ‘Het verschil steken ze in hun zakken’, zegt Marushevska. ‘Dat wordt onmogelijk als we de internationale software van UNCTAD invoeren. Alle stappen kunnen daarin getraceerd worden.’

In het nieuwe gebouw zullen alle ambtenaren in één moderne, splinternieuwe open office zitten. ‘We willen af van de oude gebouwen in Sovjetstijl. Je moet op tientallen deuren van kleine kantoortjes kloppen, maar die bureaucratie en overregulering steken alleen maar stokken in de wielen van de vooruitgang.’

Ook haar eigen oversten kunnen dat doen. Volgens Marushevska stelde president Poroshenko haar baas Roman Nasirov aan om ervoor te zorgen dat ze niet aan de kern van het corrupte systeem zou raken.

Hoe dichter Saakasjvili en zijn team bij de kern kwamen, hoe meer Poroshenko de financiering voor de provincie Odessa inhield, hoe minder Saakasjvili kon realiseren. Marushevska geloofde dat ze iets kon veranderen door frontaal in de aanval te gaan, met het risico dat ze ontslagen zou worden. Dat lot probeerde ze af te wenden door haar gevecht publiek te maken op facebook en in internationale media.

De eerste resultaten waren niet enkel op Marushevska’s conto te schrijven. Alexander Zakharov, manager van een cargobedrijf, richtte een quick response team op waarbij 200 bedrijven onmiddellijk melden als ze opgehouden en afgeperst worden. Zakharov meldt het dan aan de pers.

‘Sinds onze actie worden deze bedrijven bijna nooit meer afgeperst. En sinds Marushevska staat de douaneleiding voor het eerst aan de kant van de bedrijven.’ Zakharov sprak al in maart 2015 met Saakasjvili, twee maanden voor die tot gouverneur benoemd werd.

Op het balkon van het nieuwe single-window gebouw in de haven stonden dertig pas aangeworven, enthousiaste ambtenaren. Ze droegen hun diploma van de US Customs and Border Protection onder de arm.

Marushevska bedankte de Amerikaanse trainers en sprak de ambtenaren toe: ‘Ik wacht op de goedkeuring van de regering om de nieuwe procedure te implementeren. Jullie salaris kan ik pas verhogen als het parlement een nieuwe belastingregeling goedkeurt. Ik weet ook niet hoe je kan spreken over corruptiebestrijding zonder het salaris van 60 dollar te verhogen in een stad waar de huur van een appartement 300 dollar bedraagt.’

Marushevska had gehoopt dat ze in september kon starten met de nieuwe procedure. ‘Ik werd aangeduid om een nieuwe standaard te zetten. Wij zullen het verschil tussen oud en nieuw tastbaar maken’, zei ze. Maar ze nam uiteindelijk zelf ontslag in november, toen ze met Saakasjvili naar Kiev trok. De maatregelen die ze doorvoerde, staan op de helling.

Ook Konstantin Mchedlishvili, expert georganiseerde misdaad van de Georgische politie, was een tijd aan de slag in Odessa en kreeg het Oekraïens staatsburgerschap

© Jürgen Augusteyns​

Saakasjvili richt partij op

De Georgiërs bij de douane waren zeer prominent in de beginfase, maar de meesten houden zich vandaag bezig met nationale zaken, nu Saakasjvili en Sakvarelidze een nieuwe politieke partij oprichtten voor de parlementsverkiezingen van 2017.

Sakvarelidze probeerde als openbaar aanklager corruptiemisdrijven te vervolgen, maar hoofdaanklager Viktor Shokin ontsloeg hem net voordat hij zelf ontslagen werd.

‘Ik denk niet dat Sakvarelidze opnieuw in het water wil springen als het water niet verandert’, zegt Timur Nishnianidze. ‘Dus richtte hij een politieke partij op. President kan Saakasjvili in Oekraïne niet worden, maar dat weerhoudt ons er niet van om in Kiev invloed uit te oefenen.’

Saakasjvili verhoogt de inzet: ‘Odessa kan nog altijd ontploffen. Wil de EU dat Rusland nog dichter komt op de zuidelijke flank van Oekraïne, helemaal tot aan de grens met de EU?’

Net wanneer Oekraïne zijn meest prowesterse regering ooit heeft, is er in de EU weinig animo voor de integratie van nieuwe markten. Nishnianidze hekelt de onmacht van de EU.

‘De EU moet dringend meer aandacht besteden aan de pro-EU oppositiepartijen, want de huidige oligarchische leidersklasse zal Oekraïne niet de EU binnenloodsen. Het zou bijvoorbeeld helpen als Yulia Marushevska zich geruggesteund voelt in haar strijd tegen Roman Nasirov.’

Nishnianidze is vandaag directeur van een fonds om investeringen aan te trekken. ‘Waarschijnlijk krijgt de partij van Saakasjvili schenkingen van het fonds en van Georgische zakenmannen’, zegt journalist Nikolai Holmov van de blog Odessa Talk.

Onlangs viel de inlichtingendienst bij het fonds binnen, maar volgens Nishnianidze is dit het zoveelste bewijs dat Kiev de hervormingen wil blokkeren. Het kan hem niet deren dat het geld dat zakenmannen in het fonds storten, ook afkomstig is uit corruptie, ‘zolang het maar dient voor goede investeringen.’

Jalta 2.0.?

Niet enkel Georgiërs, maar ook dissidente Russen zijn actief in Odessa. Maria Gaidar, de dochter van de rechts-liberale premier Yegor Gaidar die Rusland onder Boris Jeltsin transformeerde tot een kapitalistische vrijemarkteconomie, voerde oppositie tegen Poetin. Wat ze in Rusland niet kon – liberale hervormingen doorvoeren – probeerde ze in Odessa onder gouverneur Saakasjvili.

Anderhalf jaar lang was Odessa een aantrekkingspool voor de vijanden van Poetin die van de stad een fort wilden maken tegen de Russische expansie. Donetsk is tot vandaag een aantrekkingspool voor westerlingen én Russen die ten strijde trekken tegen de NAVO-expansie. De grootmachten zien elkaar als agressor en realiseren hun doelen over een tijdspanne van decennia, ten koste van goede relaties en ondertussen al bijna 10.000 mensenlevens.

Amerikaans isolationisme en Russische agressie zullen Duitsland dwingen te kiezen tussen militaire opbouw in Oost-Europa tégen Rusland, of een groot akkoord over invloedssferen in Oost-Europa mét Rusland.

In 2017 spreken de Amerikaanse en Russische presidenten wel over “goede relaties”, maar ook die zullen met een prijskaartje komen. Oost-Europese landen die willen aansluiten bij het Westen zouden opgeofferd worden. Dat zou het militarisme in die landen alleen maar doen toenemen.

Het Amerikaanse isolationisme van Trump en de Russische agressie van Poetin zullen het Duitsland van Merkel dwingen om te kiezen tussen een militaire opbouw in Oost-Europa tégen Rusland, of een groot akkoord over invloedssferen in Oost-Europa mét Rusland. Oekraïne en Georgië zouden gedwongen worden te erkennen dat de Russische invloedssfeer tot in hun land reikt, maar dat zal niet zonder slag of stoot gaan.

Na jarenlang koppig volhouden liggen de kaarten juist geschud voor Poetin. Met een “nieuw Jalta”, zoals het akkoord van 1945 tussen de Stalin, Roosevelt en Churchill dat Oost-Europa verdeelde in invloedssferen, zou hij het Russische prestige herstellen, 26 jaar na ineenstorting van de Sovjet-Unie. Worden Oost-Europeanen, die na 1945 verdwenen achter een ijzeren gordijn, een tweede keer verraden?

Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.