Canada, waar de grond te warm onder de voeten wordt

foto: IJsvisser James Itsi: ‘Elke winter wordt het weer wisselvalliger, elk jaar zet de vorst later in. Het maakt het ijsvissen niet zonder risico.’ © Nicole Franken

De laagstaande zon, die half november nog maar net boven de horizon uitkomt, werpt een goudgele gloed over de bevroren Porcupine-rivier. Een vers pak sneeuw ligt als een witte deken over het ijs, de hoge naaldbomen langs de oever en over de Crow Mountains in de verte. Het is koud, zo’n -28 graden Celsius, en overal glinsteren ijskristallen in het licht.

‘Vroeger konden we al in oktober ijsvissen, tegenwoordig kan het vaak pas in november of december.’

Over het ijs loopt James Itsi (81), een eenzame figuur op de vlakte, zijn drie honden rennen uitgelaten om hem heen. Op zijn schouder draagt hij een bijl en sneeuwschep, in zijn hand zijn visgerei en aas. Zo’n dertig meter van de oever stopt hij, kijkt even om zich heen en begint met de schep de sneeuw weg te schuiven tot er een groot stuk donker, bijna zwart ijs tevoorschijn komt. Dan pakt hij zijn bijl en begint met precisie een wak te hakken. Splinters scherp als glas vliegen in het rond. Vol overgave en onverstoorbaar werkt hij door. Ondanks zijn fragiele postuur is elke klap hard en raak. Pas als er plotseling een enorm gekraak klinkt en het ijs onder zijn voeten beweegt, kijkt hij op en inspecteert de scheur die is ontstaan.

‘Vroeger konden we al in oktober ijsvissen, maar tegenwoordig mogen we blij zijn als het in november of vaak zelfs pas in december kan,’ zegt hij. ‘Elke winter wordt het weer wisselvalliger, elk jaar zet de vorst later in. Grote delen van de Porcupine zijn nu nog niet eens bevroren, op andere plekken is het ijs nog veel te dun. Het maakt het ijsvissen niet zonder risico.’

Hij wijst naar de boven de sneeuw uit stekende ijspieken vlak bij de oever. ‘Dat is aan elkaar gevroren kruiend ijs, een stap op de verkeerde plek en je zakt er zo doorheen.’ Hij schudt zijn hoofd. ‘Het is koud, maar het is nog lang niet koud genoeg voor deze tijd van het jaar.’

Itsi woont in het verderop gelegen Old Crow, een klein dorp dat ingeklemd ligt tussen de rivier en de Crow Mountains. Tientallen houten huizen liggen verspreid langs een paar straten, uit de schoorstenen kringelt rook. Een vrouw, diep weggedoken in haar jas, loopt langs de weg, een ondergesneeuwde speeltuin ligt er verlaten bij. Slechts het geluid van een passerende sneeuwscooter, het vervoersmiddel in de winter, doorbreekt de stilte.

Dit is de noordelijkste gemeenschap in het Yukon Territory, zo’n 130 kilometer boven de poolcirkel in het noordwesten van Canada. Een weg ernaartoe is er niet, de enige manier om hier te komen is per vliegtuig. Die geïsoleerde ligging lijkt een zegen voor de ongeveer 250 inwoners, de inheemse Vuntut Gwitchin. Invloeden van buitenaf komen maar mondjesmaat binnen.

Vruchtbare plek

Toch worden de cultuur, manier van leven en voedselvoorziening van de Vuntut Gwitchin bedreigd. Old Crow ligt namelijk in de frontlinie van de klimaatcrisis. Verschillende wetenschappelijke onderzoeken, waaronder de rapporten van het VN-klimaatpanel (IPCC), tonen aan dat de opwarming van de aarde in het arctisch gebied tot wel vier keer sneller gaat dan in de rest van de wereld.

De gevolgen van de klimaatverandering raken de Vuntut Gwitchin zo hard dat Dana Tizya-Tramm, chief van de gemeenschap, op 19 mei 2019 zelfs de klimaatnoodtoestand uitriep. Niet alleen om de veranderingen in de natuur onder de aandacht te brengen, maar ook om een gevoel van urgentie te creëren en een wereldwijde aanpak teweeg te brengen.

‘Old Crow was altijd een vruchtbare plek,’ vertelt Itsi. ‘Dat was de reden waarom onze voorouders zich hier ooit vestigden. Al generaties lang halen we ons voedsel uit de natuur. Rivieren zaten vol met vis en migrerende kuddes kariboes trokken twee keer per jaar langs het dorp. Als gevolg van de klimaatverandering is dat in sneltempo aan het veranderen.’ Hij loopt de veranda van zijn huis in en gaat in de zetel zitten. Uit de radio klinkt countrymuziek, in de hoek van de kamer knettert de kachel.

‘Al zo’n dertig jaar zien we de natuur veranderen en ondervinden we de klimaatopwarming aan den lijve. Eergisteren nog woedde er een heftige sneeuwstorm. Die hebben we normaal gezien pas in januari, soms februari. Maar in november?’ Hij bukt en pakt een stapel beduimelde schriften uit de la van de salontafel.

‘Als ik buiten ben, in de natuur, observeer ik wat er gebeurt. Dat houd ik bij in mijn dagboek. Elke dag schrijf ik op wat voor weer het is. Wat de temperatuur is, hoe hard het waait, of het geregend of gesneeuwd heeft. Maar ook hoe het gaat met de dieren, hoe hoog de waterstand van de rivier is, of er een bosbrand woedt en waar de oever erodeert. Ik kan tot vele jaren terugkijken.’

Hij slaat een van de schriften open en bladert erdoor. ‘Kijk, tien jaar geleden in november was het rustig, maar koud winterweer’, zegt hij. ‘En hier,’ hij slaat een paar bladzijden om, ‘in september trokken de kariboes voorbij het dorp. Dit jaar waren ze er pas in november, veel noordelijker en in veel kleinere aantallen. De jacht, en daarmee onze voedselvoorziening, wordt daardoor steeds lastiger.’

Boven de sneeuw steken ijspieken uit. ‘Dat is aan elkaar gevroren, kruiend ijs. Een stap op de verkeerde plek en je zakt er zo doorheen.’ © Nicole Franken

Permafrost verdwijnt

Volgens het recente overheidsrapport Canada’s Changing Climate Report wordt het gebied rond Old Crow getroffen door de grootste temperatuurstijging van heel Canada. De zomers – afgelopen juli was er een meerdaagse hittegolf waarbij de thermometer een ongeziene dertig graden Celsius aanwees – en vooral de winters worden warmer.

De effecten voor de natuur zijn groot. De permafrost, die tot tachtig procent van de bodem in het noorden van de Yukon beslaat, smelt in een alarmerend tempo.

‘De bodem wordt zompig en moerassig, geen kariboe die daar iets te zoeken heeft.’

Dat die permafrost verdwijnt, is een ecologische ramp. Het zorgt voor enorme erosie van de oevers van meren en rivieren. Maar net zo goed liggen in de permanent bevroren ondergrond miljarden tonnen koolstof opgeslagen, die door het ontdooien als schadelijke broeikasgassen in de atmosfeer komen en tot nog meer opwarming leiden. Andere ingrijpende effecten zijn een lager waterniveau van de rivieren en drooggevallen meren.

Door de droogte zijn bossen snel ontvlambaar, waardoor er veel meer bosbranden zijn dan voorheen. Ook de vegetatie op de toendra verandert. Daar worden mossen en bessenstruikjes overwoekerd door wilgenstruiken en berkenbomen. Tot slot zijn er door de hogere temperaturen meer insecten, die allerlei ziektes op de dieren overbrengen. Ziektes waar ze niet eerder aan zijn blootgesteld en vaak aan dood gaan.

Itsi: ‘Al deze veranderingen hebben een grote impact op onze traditionele manier van leven en onze voedselvoorziening. De dieren zijn onze graadmeter. Zo worden de kariboekuddes kleiner omdat er minder drinkwater voor ze is, hun voedsel overwoekerd raakt of in een bosbrand verdwijnt.’

‘Of neem de ontdooiende permafrost. De bodem wordt zompig en moerassig, geen kariboe die daar iets te zoeken heeft. En in de winters, die warmer en wisselvalliger worden, zijn er steeds vaker periodes waarin het ineens dooit en regent, en er een ijslaag onder de sneeuw ontstaat, zodat de kariboe niet meer bij zijn voedsel kan.’

Het gevolg is dat de migratieroute van de kariboe verandert. ‘Waar ze eerst vlak langs Old Crow kwamen, blijven ze nu veel noordelijker, in een gebied dat voor ons nauwelijks begaanbaar is. Drie jaar na elkaar heb ik geen kariboe kunnen schieten omdat de kuddes zo klein waren en er een jachtverbod gold. Gelukkig mochten we dit jaar wel weer op ze jagen.’

Dit alles heeft een effect op de voedselvoorziening van de Vuntut Gwitchin. Het is een geïsoleerde gemeenschap. Alles wat ze niet uit de natuur kan halen, moet worden ingevlogen. Itsi: ‘De klimaatverandering leidt tot voedselonzekerheid. Veel mensen hebben de middelen niet om eten te kopen in de winkel. De jacht is voor ons onontbeerlijk om te overleven.’

2000 zonnepanelen

Aan de rand van het dorp, vlak bij het vliegveld, klinkt een zacht en continu brommend geluid. Het zijn dieselgeneratoren. Net als andere geïsoleerde gemeenschappen in het arctisch gebied zijn de inwoners van Old Crow afhankelijk van fossiele brandstof voor basisvoorzieningen als elektriciteit en verwarming. Tegelijkertijd zijn ze zich wel degelijk bewust van de vervuilende uitstoot die ze daarmee veroorzaken.

De jaarlijkse CO2-uitstoot wordt geschat op zo’n 460 ton, ongeveer gelijk aan 500 trans-Atlantische vluchten. Cijfers die er niet om liegen. Itsi: ‘De spirituele band die we met de natuur hebben, geeft ons ook een verantwoordelijkheid. Het land, het water en de dieren zijn niet van ons, we lenen alles van de toekomstige generaties. Daarom moeten we goed voor de natuur zorgen door duurzamer te gaan leven.’

In het gebied, waar ’s zomers de zon maanden niet of nauwelijks ondergaat en het dag en nacht licht is, lag de keuze voor zonne-energie voor de hand. In 2019 ging Solar Array Sree Vyah van start, een ambitieus project dat de gemeenschap van schone energie zou gaan voorzien.

Twee jaar later, in 2021, was het zover. Op een steenworp afstand van Itsi’s huis werden 2000 zonnepanelen geïnstalleerd. Die leveren in de zomer zoveel energie op dat de generatoren uit kunnen. De besparing? Zo’n vijftig procent minder dieselverbruik per jaar, ofwel 189.000 liter diesel.

‘We proberen ons zo veel mogelijk aan te passen, maar onze veerkracht is niet oneindig.’

En dit is nog maar het begin van het herstel van de band met de natuur via duurzame technologieën. Ook in het winterseizoen, als de zonnepanelen bedekt zijn onder een laag sneeuw en de zon nauwelijks boven de horizon uitkomt, willen de Vuntut Gwitchin minder afhankelijk zijn van fossiele brandstoffen.

Itsi: ‘In de winter hebben we sterke noordenwinden die we kunnen gebruiken om windenergie op te wekken.’ Hij wijst naar Old Crow Mountain. ‘Op de berg hebben we een stalen antenne vol meetapparatuur geplaatst. De data die we hiermee verzamelen, moeten uitwijzen of windmolens een optie zijn om ons in de wintermaanden van schone energie te voorzien.’

Zelfs over een oplossing voor de snelgroeiende wilgenstruiken op de toendra wordt nagedacht. Kunnen die worden ingezet als biobrandstof? Met al deze projecten zet Old Crow zich niet alleen in voor zijn eigen inwoners – het doel is om in 2030 klimaatneutraal te zijn – het wil zo ook andere kleine gemeenschappen in het noorden van Canada inspireren. Als wij het kunnen, kunnen anderen het ook, is de gedachte.

© Nicole Franken

Minder zalm

De volgende dag gaat Itsi terug naar de Porcupine om zijn vislijnen op te halen. De vangst valt tegen: slechts drie vissen. Een voor een snijdt hij ze open en maakt ze schoon. ‘Kijk,’ zegt hij, terwijl hij de ingewanden eruithaalt. ‘De maag is leeg, er zit niks in. Ze zijn gewoon ondervoed. Daar maak ik me ernstig zorgen over.’

Het is niet alleen het gevolg van te weinig voedsel. Door de smeltende permafrost komt er steeds meer bezinksel in de rivieren en bovendien stijgt de temperatuur van het rivierwater. Het zijn veranderende omstandigheden waar de vissen zich niet of nauwelijks aan kunnen aanpassen.

Ook de trek van de zalm in de Porcupine staat onder druk. Naast een lagere waterstand van de rivieren zorgen vervuilde oceanen ervoor dat steeds minder zalmen kunnen terugkeren naar hun paaigronden. ‘De fauna en flora zijn onze graadmeter als het om klimaatverandering gaat. Is er te weinig voedsel voor de dieren, dan betekent dat ook minder voedsel voor ons. Al een aantal jaar gaat de visstand hard achteruit. Zo hard, dat we het afgelopen jaar niet eens op zalm mochten vissen. En als het dan wel weer mag, moet je geluk hebben.’

Een voor een gooit hij zijn vissen in een kartonnen doos en loopt hij terug naar zijn sneeuwscooter. ‘Dit land is ons thuis. We moeten naar de natuur luisteren, ze is onze leermeester. Ik ben opgegroeid met onze radities en de veranderingen raken me. We proberen ons zo veel mogelijk aan te passen, we moeten wel. Maar onze veerkracht is niet oneindig. Willen we onze cultuur niet verloren laten gaan, dan moet de klimaatverandering stoppen.’