‘Op een gegeven moment wil je even alles vergeten en daar zijn waar mensen van je houden’
Steeds meer migranten gooien de Amerikaanse droom overboord en vragen asiel aan in Mexico
Door het harde Amerikaanse grensbeleid en het criminele geweld tegen migranten staken steeds meer migranten hun pogingen om de grens over te steken. In plaats daarvan vragen ze asiel aan in Mexico. Maar Mexico is bepaald niet het gedroomde Amerika. ‘Overal zijn ze het slachtoffer van geweld.’
Mexico is het toneel van een ‘migratiecrisis zonder precedenten’. Een onophoudelijke stroom migranten probeert via Mexico de VS te bereiken. Maar het harde Amerikaanse grensbeleid en het criminele geweld gericht tegen migranten leiden ertoe dat steeds meer migranten hun pogingen om de grens over te steken staken, en in plaats daarvan asiel aanvragen in Mexico. Alleen, Mexico is bepaald niet het gedroomde Amerika. ‘In het thuisland, onderweg en op de bestemming, overal zijn ze het slachtoffer van geweld.’
De Salvadoraanse Víctor Mejía is moe. Of beter gezegd, kapot gestreden. Gedurende drie jaar probeerde hij de Amerikaanse grens over te steken. Drie keer pakte de Amerikaanse grenspolitie hem op en liet hem weer achter in Mexico.
Een keer werd hij gedeporteerd, waarna hij het hele traject van 3000 kilometer van El Salvador naar Acuña City, grenzend aan Texas, opnieuw aflegde. Met bussen, bovenop de goederentrein La Bestia, lopend.
‘Je krijgt er handigheid in’, zegt de 28-jarige met het uiterlijk van een tiener. Hij werkte in een fruithandel in Acuña City, bedelde op straat toen de fruithandel failliet ging door de pandemie. Bij de laatste poging om de VS te bereiken ging het mis. Een criminele organisatie ontvoerde Mejía en eiste een losgeld van 5000 dollar voor zijn vrijlating.
Pas dagen later zou zijn familie betalen. Mejía besloot zijn Amerikaanse droom voorlopig op te geven. ‘Ik wil gaan, maar ik ben bang om mijn leven te verliezen.’
Gedurende drie jaar probeerde Victor Mejía uit Salvador de Amerikaanse grens over te steken.
© Ynske Boersma
Sinds een paar dagen verblijft Mejía in Casa Tochan, een opvangplek voor migranten in Mexico-Stad. Na nachtenlang op straat geslapen te hebben in de hoofdstad – ‘mijn neus bloedde van de kou’ – vond hij er een bed, eten en nieuwe kleren.
Voorheen waren het vooral migranten op doorreis naar de Amerikaanse grens die aanbelden voor een rustplek in de opvang. Mexico was een doorvoerland, geen land waar de migranten wilden blijven. Niet voor niets zijn het nog steeds de Mexicanen zelf die in groten getale Mexico verlaten: een op de vijf Mexicanen woont in het buitenland.
Gedesillusioneerd
Maar tijden veranderen. Gedesillusioneerd door het harde Amerikaanse grensbeleid, en veelal slachtoffer van crimineel geweld op hun reis door Mexico of aan de grens, besluit een toenemend aantal vluchtelingen om de Amerikaanse droom op te geven, en in plaats daarvan in Mexico te blijven.
Een recordaantal van 131.000 vluchtelingen vroeg in 2021 asiel aan in Mexico, volgens cijfers van de Mexicaanse Commissie voor Hulp aan Vluchtelingen (COMAR). Dat is bijna twee keer zoveel als in 2019, het vorige recordjaar met ruim 70.000 aanvragen, en meer dan alle jaren tussen 2013 en 2018 bij elkaar opgeteld.
Een recordaantal van 131.000 vluchtelingen vroeg in 2021 asiel aan in Mexico.
Koplopers onder de aanvragers zijn Haïtianen, gevolgd door Hondurezen, Cubanen, Salvadoranen en Venezolanen. Daarbovenop komen honderdduizenden migranten die zonder papieren in Mexico verblijven.
Mexico is sinds begin 2021 het toneel van een ‘migratiecrisis zonder precedenten’, aldus hoofd van de VN-vluchtelingenorganisatie Filippo Grandi. De stroom migranten die via Mexico naar de VS probeert te geraken bereikte vorig jaar nieuwe recordhoogten.
Waar de migranten traditioneel afkomstig zijn uit Centraal-Amerika en Mexico, komen velen van hen nu uit andere landen in Latijns-Amerika en de Caraïben. De exodus wordt veroorzaakt door armoede, geweld, natuurrampen, politieke instabiliteit of een combinatie daarvan, en daar bovenop de verwoestende gevolgen van de pandemie.
Maar eenmaal aan de grens blijkt dat het grensbeleid van president Biden minstens even repressief is als dat van zijn voorganger Trump – ondanks beloften tijdens Bidens presidentscampagne om het asielbeleid te versoepelen.
‘Doden, veel doden’
Daar kwam in de praktijk weinig van terecht: in 2021 hield de Amerikaanse grenspolitie maar liefst 1,7 miljoen illegale migranten aan. De meerderheid van hen werd zonder kans om asiel aan te vragen teruggestuurd naar Mexico of gedeporteerd naar het land van oorsprong.
Zo was de Haïtiaanse Andy (26) begin september nog maar één busreis verwijderd van de Amerikaanse grens. Een maand daarvoor was hij vertrokken uit Brazilië, waar hij drie jaar werkte als landarbeider na zijn vlucht uit Haïti.
‘Hoe hard ik ook werkte, in Brazilië lukte het nooit om de rekeningen te betalen, of iets terug te sturen naar Haïti.’
‘Maar hoe hard ik ook werkte, in Brazilië lukte het nooit om de rekeningen te betalen, of iets terug te sturen naar Haïti.’ En dus besloot hij naar de VS te reizen, samen met zijn jongere broer van 17.
Zonder papieren trokken ze het halve continent over, in bussen, lopend, over zee en soms zelfs zwemmend. Zoals in de jungle van Darien, waar het water ‘tot hier’ kwam, zegt Andy, zijn handen boven zijn hoofd houdend ter demonstratie. In diezelfde jungle, een van de gevaarlijkste gebieden ter wereld tussen Colombia en Panama, zag hij ‘doden, vele doden,’ en ging een gids er met zijn geld vandoor.
Sowieso werd hij bij elke grensovergang beroofd, doorgaans door de grenspolitie zelf. ‘Ze weten dat migranten geld hebben, en omdat we illegaal zijn, kunnen we er niets tegen doen’, zegt Andy, een lange, pezige jongeman met een ontwapenende lach.
Maar eenmaal in de buurt van het gedroomde Amerika besefte Andy dat hij die droom beter op kon geven. Zo’n 10.000 migranten, waarvan de meerderheid Haïtianen, bivakkeerden op dat moment onder de brug die de beide landen van elkaar scheidt.
Beelden van Haïtianen die wanhopig de rivier poogden over te steken gingen de wereld over. De Amerikaanse regering kondigde aan om de Haïtianen per vliegtuig naar Haïti te deporteren.
Een schrikbeeld voor Andy. Het laatste wat hij wil, is terug naar de extreme armoede en het bendegeweld van zijn thuisland Haïti.
‘En zo veranderde ik van gedachte, want ik wil niet dat ze me deporteren. Daarom ben ik teruggegaan naar Mexico-Stad. Nu hoop ik hier een tijd te kunnen blijven, en economisch wat vooruit te komen.’
Mexico is geen Amerika
Het oversteken van de Amerikaanse grens is een gevaarlijke onderneming. Vele migranten komen om het leven in de woestijn, of worden het slachtoffer van criminele bendes die de migranten ontvoeren voor losgeld, zoals met Mejía gebeurde.
En zelfs als ze er wel in slagen om een asielaanvraag te starten in de VS, moeten ze hun procedure afwachten in Mexico, waar ze kwetsbaar zijn voor bendegeweld en moeten bivakkeren in tentenkampen.
Dit controversiële beleid, Remain in Mexico, werd ingevoerd door Trump en onlangs weer heringevoerd onder Biden. Hoewel de regering-Biden belooft dat de procedures binnen zes maanden afgehandeld zullen worden, wachten nog altijd meer dan 25.000 aanvragen uit de periode-Trump op een uitspraak, op een totaal van zo’n 70.000.
Onder de migranten die onder Remain in Mexico de grens over werden gezet om hun proces af te wachten, tekende ngo Human Right First minstens 1500 gevallen van ontvoeringen en ander geweld op.
Mexico is bepaald geen Amerika. Werk is er even slecht betaald als in de landen waar de vluchtelingen vandaan komen.
Een toenemend aantal vluchtelingen kiest daarom eieren voor hun geld en vraagt asiel aan in Mexico. Maar Mexico is bepaald geen Amerika.
Werk is er even slecht betaald als in de landen waar de vluchtelingen vandaan komen. Meestal wonen de migranten onder schrijnende omstandigheden, in gedeelde kamers. Daarbij kan de asielprocedure jaren duren, en volgens de Mexicaanse regelgeving mag je gedurende die tijd de stad van aanvraag niet verlaten.
Opgroeien met geweld
De Salvadoraanse filmmaker en schrijver Ernesto Bautista (34) zit daardoor al twee jaar “opgesloten” in Mexico-Stad, waar zijn asielaanvraag loopt. Gaat hij de stad uit, dan loopt hij de kans Mexico uitgezet te worden.
Terug naar El Salvador is geen optie: ‘Alleen al het feit dat ik tatoeages heb, is een gevaar. De mareros zien me dan voor een lid van de andere bende aan of anders doet de politie dat. In El Salvador bestaat geen wijk die niet wordt gecontroleerd door bendes. In slaap vallen in de bus, kan al je einde betekenen.’
Ernesto Bautista probeerde in San Salvador een leven op te bouwen. Tot de nacht dat hij zijn auto “total loss” reed op een blokkade van betonblokken van de bendes, waarna die hem beroofden en dreigden hem te vermoorden.
© Ynske Boersma
Opgroeien in El Salvador betekent opgroeien met geweld. Bautista zag een buschauffeur voor zijn ogen doodgeschoten worden, omdat die de bendes had nagelaten te betalen. Zijn negenjarige zoon kan hij niet bezoeken, omdat de toegang tot de buurt van de moeder te gevaarlijk is.
Toch probeerde hij in de hoofdstad San Salvador een leven op te bouwen. Tot de nacht dat hij zijn auto total loss reed op een blokkade van betonblokken van de bendes, waarna die hem beroofden en dreigden hem te vermoorden. Bautista gaf zijn pogingen op en vertrok.
In Mexico-Stad vond hij na veel moeite een kamer, in een woonkazerne waar regelmatig geen water uit de kraan komt. Hij werkt zes dagen in de week in een biljartzaal voor een salaris van 10 euro per dag, met diensten die tot 17 uur kunnen duren.
Voor zijn werk als schrijver en filmmaker heeft hij nauwelijks tijd. Maar omdat rekeningen nu eenmaal betaald moeten worden, heeft hij weinig keus. ‘Maar hoe slecht het hier ook is, het is nog altijd beter dan daar.’
Ook Víctor Mejía vluchtte voor het bendegeweld van de Mara Salvatrucha (MS 13) en Barrio18, de twee rivaliserende bendes die sinds een paar decennia El Salvador terroriseren. De bendes vinden hun oorsprong in de VS, in Los Angeles, waar Salvadoraanse jongeren gevlucht voor de burgeroorlog in contact kwamen met Amerikaanse gangstercultuur.
Uiteindelijk exporteerde de VS het bendegeweld toen ze na het einde van de burgeroorlog de bendeleden deporteerden naar El Salvador, direct vanuit de gevangenis.
Vandaag de dag controleren de bendes nagenoeg het gehele grondgebied van El Salvador. Mejía: ‘Vroeger was El Salvador verenigd als volk. Maar toen kwamen deze personen terug uit de VS, met een ander idee van samenleven. Ze begonnen met afpersen, roven, met het rekruteren van jongeren. In het begin sloegen ze je, daarna gebruikten ze machetes, en uiteindelijk pistolen.’
Makkelijk doelwit
Maar ook in Mexico zijn de meeste migranten niet veilig. Op hun reis naar de Amerikaanse grens, of wanneer ze ergens een nieuw leven proberen te beginnen in Mexico, krijgen de migranten vroeg of laat weer te maken met geweld. Mexico is een van de landen met de hoogste criminaliteitscijfers van Latijns-Amerika.
Sinds president Felipe Calderon in 2006 de drugsoorlog afkondigde tegen de drugskartels die het land in een spiraal van geweld houden, werden naar schatting 350.000 mensen vermoord en 72.000 zijn nog steeds vermist.
De drugskartels controleren ook de migratieroutes, waar de migranten een lucratieve handel vormen voor de kartels. In het beste geval worden ze alleen beroofd of afgeperst, in het slechtste geval, ontvoerd, verkracht of vermoord. De vluchtelingen zijn een makkelijk doelwit: uit vrees voor deportatie doen ze zelden aangifte.
‘In de Mexicaanse context van geweld, corruptie en straffeloosheid, in een land waar 95% van de daders van criminaliteit vrijuit gaat, is het heel moeilijk voor een vluchteling om bescherming te vinden’, zegt José Luis Loera. Hij is mede-oprichter van Casa Refugiados, een Mexicaanse ngo die namens de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR vluchtelingen informeert over hun recht op internationale bescherming, en ze helpt bij het zoeken naar onderdak, onder andere.
‘Vluchtelingen worden keer op keer weer tot slachtoffer gemaakt.’
‘Anders dan vroeger zien we steeds meer personen die continu op de vlucht zijn, omdat het criminele geweld hen blijft achtervolgen. En waar vluchtelingen eerst alleen een trauma opliepen van het geweld waar ze voor vluchtten, is er nu sprake van een continu trauma omdat ze keer op keer weer tot slachtoffer gemaakt worden. Dat is een grote uitdaging voor ons nu.’
Daarbij opereren criminele organisaties steeds vaker transnationaal. Zo zouden de Mara’s uit El Salvador samenwerken met Mexicaanse drugskartels, en strekken hun tentakels tot in het noorden van Mexico. Met als gevolg dat Salvadoranen die de bendes ontvluchten ook in Mexico hun leven niet zeker zijn.
Hetzelfde geldt voor vluchtelingen uit Honduras, waar de Mara’s eveneens actief zijn. ‘Er hebben hier wel eens mareros voor het raam gestaan’, zegt zuster Lidia Mara Silva de Souza, directrice van de Scalabrinianas Missie voor Vluchtelingen in Mexico-Stad. De organisatie biedt opvang en bescherming aan vluchtelingen en aan migranten die het slachtoffer werden van geweld in Mexico.
Casa Tochan, een opvangplaats in Mexico-stad, waar migranten een bed, eten en nieuwe kleren vinden.
‘Een van onze residenten sprong opeens op tijdens de lunch en rende weg, omdat hij de bendeleden had herkend. Ze waren hem achtervolgd om hem te vermoorden, als wraak omdat hij was gevlucht.’
De opvang biedt onderdak aan een zestigtal migranten, waarvan de meerderheid Midden-Amerikanen. De organisatie, geleid door nonnen die zich toewijden aan het bijstaan van migranten, helpt de vluchtelingen met hun asielaanvraag en bij het zoeken naar werk en een huis om op eigen benen te kunnen staan in Mexico-Stad.
Een baan vinden is lastig. ‘Of ze worden gediscrimineerd, of ze worden uitgebuit’, zegt Silva de Souza. ‘En wanneer ze aangifte willen doen van misstanden, dan dreigen hun werkgevers met deportatie.
Hetzelfde geldt voor het vinden van huisvesting. ‘Voor een Mexicaan is het al lastig om een huurcontract te krijgen. Voor een migrant, zonder verblijfsvergunning, vaste baan of een netwerk van familie, is het bijna onmogelijk.’
En ook wanneer de migranten erin slagen zich ergens te vestigen en een nieuw leven te beginnen, doet het geweld ze uiteindelijk vaak weer op de vlucht slaan. ‘Wanneer ze een huis vinden dan is dat doorgaans in de marginale buurten van de stad, gecontroleerd door bendes die leven van drugshandel, roof en afpersing. Daar zijn ze weer in gevaar, en uiteindelijk zien ze zich vaak gedwongen om weer te vluchten’, zegt Silva de Souza, die sinds twee jaar de opvang leidt.
‘Ze vluchten van geweld, zijn het slachtoffer van geweld onderweg en ook hier moeten ze weer in een risicosituatie leven, even erg of erger dan in hun thuisland. Wat de VN-vluchtelingenorganisatie ook zegt, er is geen sprake van een adequaat beschermingsmechanisme voor vluchtelingen in Mexico. Het is triest om te zien hoe onze bevolking de migranten opnieuw tot slachtoffer maakt, tot onze politie aan toe.’
Zuster Silva ziet de situatie somber in. ‘Er bestaat geen wil om illegale migratie te stoppen. Uiteindelijk gaat het om geld: de migranten zijn goedkope arbeiders, ze zijn een bron van inkomsten voor netwerken van mensenhandel en drugshandel, en er bestaat een gehele economie rondom het oppakken en terugsturen van migranten aan de grenzen. Er zal niets veranderen, integendeel.’
Emotionele en psychische druk
De Salvadoraanse Víctor Mejía gooit voorlopig de handdoek in de ring. ‘Ik zou het hier wel willen proberen, in Mexico-Stad, maar niet nu. Ik ben moe, het beu om in deze instabiele situatie te leven. Ik hoop dat ze me geld sturen zodat ik terug kan gaan naar El Salvador. Daar is het misschien gevaarlijk, maar ik hoef er niet meer op straat te slapen’, zegt Mejía.
De blik in zijn ogen is dof, waterig. Het is duidelijk dat hij een flinke psychische klap heeft opgelopen.
‘Ik ben het beu om in deze instabiele situatie te leven.’
‘Een onderbelicht deel van migratie is de emotionele en psychische druk waarmee migranten continu leven’, zegt Ernesto Bautista. Om zijn eigen vlucht beter te begrijpen, maakte hij verschillende documentaireprojecten over migratiestromen in Latijns-Amerika.
‘Het vereist een enorme psychische kracht om telkens weer te moeten beslissen waar je heen gaat, op wie je kan vertrouwen, en wanneer iemand je verraadt, wat de hele tijd gebeurt, weer te opnieuw beginnen. En wanneer je ergens een nieuw leven begint, dan ben je alleen, zonder je netwerk van familie en vrienden, zonder je eigen cultuur.’
‘Het is een eenzaam bestaan, en uiteindelijk raak je uitgeput, en vraag je je af, waar doe je het voor? Dan wil je alleen nog maar terugkeren en op een plek zijn waar mensen van je houden, en even alles vergeten.’
Deze reportage werd mee mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten