Navalny: de man die Poetin uit het zadel kan lichten

Aan de muur hangt een groot magnetisch bord met het aantal elektronische handtekeningen van kiezers die Navalny’s kandidatuur voor de presidentsverkiezingen van maart 2018 steunen: 11.500, ver boven het wettelijk minimum van 7500 per regio. Jong en oud schuiven aan om hun elektronische handtekening te geven.

Anna Petkoglo is druk aan het werk tussen de stapels dozen met stickers, pinnen, affiches en brochures. Ze stuurt updates naar het hoofdkantoor in Moskou: hoeveel nieuwe handtekeningen geverifieerd, hoeveel nieuwe vrijwilligers aangeworven, hoeveel brochures op straat uitgedeeld, hoeveel mensen gesproken tijdens deur-aan-deur bezoeken.

De jonge dertiger is sinds een paar maanden campagneleider van Navalny2018 in Nizjni Novgorod. ‘Ze zullen Aleksej geen tweede keer tegenhouden. We moeten ons goed voorbereiden op 25 november. Laten we massaal mobiliseren. Kom brochures en posters halen’, tikt ze op de campagnepagina in VKontakte, een sociale netwerksite.

Haar belangrijkste opdracht: een locatie vinden. Sinds november krijgt Navalny nergens meer toestemming voor publieke bijeenkomsten. Hij schreef op zijn blog dat deze “illegale instructie” van Poetin zelf kwam en dagvaardde de president. Tegelijk lanceerde hij een oproep aan mensen om hun privédomein open te stellen.

Sindsdien spreekt Navalny voor duizenden mensen op parkeerterreinen van winkelcentra en verloederde domeinen in achterbuurten. Hij mag het geen “betoging” meer noemen: daar is toestemming voor nodig. In Izhevsk werd de campagneleider gearresteerd omdat hij het woord had uitgesproken en zo “bekend” had dat het geen privaat event was.

Deze strikte regels kwamen er na de massabetogingen van 2011-2012.

Anna Petkoglo © Mashid Mohadjerin​

De illusie van een presidentscampagne

25 september, het kantoor zit vol vrijwilligers, een groepje jongeren kijkt naar een documentaire over activisme. Plots krijgen ze bezoek van de openbare aanklager.

Petkoglo kijkt bedenkelijk als de aanklager zijn waarschuwing voorleest. Het kantoor zou betrokken zijn bij “extremistische activiteiten”.

Navalny is de enige politicus die campagne voert. Hij gaat naar de mensen en trekt een maatschappelijk debat op gang met een verkiezingsprogramma.

Sindsdien spreekt Navalny op parkeerterreinen van winkelcentra en verloederde domeinen in achterbuurten.

Op elke plaats maakt zijn team een videoreportage waarbij Navalny lokale bezienswaardigheden bezoekt of een praatje slaat met mensen op straat. Meteen na zijn aankomst in Izhevsk bezocht hij de bewoners van de woontoren waar een gasexplosie juist doden had gemaakt. Echt campagnevoeren – zich zoals klassieke democratische politici bewijzen aan de bevolking – is ongebruikelijk in Rusland en misschien daarom “extremistisch”. Iedereen weet dat Poetin opnieuw verkozen zal worden en zelfs de leiders van traditionele oppositiepartijen doen geen moeite.

Voor Navalny daarentegen, lijkt geen berg te hoog. Om tijdig de 300.000 handtekeningen te verzamelen die nodig zijn om zich als presidentskandidaat te kunnen registreren, doet hij dit najaar op drie maanden tijd een dertigtal steden over heel Rusland aan.

Van 15 tot 23 september trok hij met de trein en het vliegtuig van Moermansk aan de Finse grens tot Vladivostok aan de grens met Noord-Korea.

Van 1 tot 27 oktober: van de Witte Zee in het noorden tot de Kaspische Zee in het zuiden, met tussendoor twintig dagen gevangenis.

Van 1 tot 12 november: van Koersk bij Oekraïne tot Irkoetsk bij Mongolië.

In Sint-Petersburg en Moskou vond Navalny nog geen enkele zakenman bereid. ‘Toen hij vijf jaar geleden aan zijn opmars als oppositieleider begon, was hij nochtans vertegenwoordigd in de zakenwereld’, zegt Oleg Kozlovsky, een prominente activist binnen de liberale oppositie.

‘Hij stond op goede voet met leidende bankieren en was bestuurslid van topbedrijven zoals Aeroflot. Na verschillende rechtszaken werd hij uit alle raden van bestuur verwijderd.’

De overheid had druk uitgeoefend op zijn donoren en partners. Een topmanager van Alfabank die zich bij Navalny had aangesloten, ontvluchtte het land nadat tegen hem een crimineel onderzoek was gelanceerd. ‘Als je invloedrijk bent en samenwerkt met Navalny, zal je de gevolgen dragen’, zegt Kozlovsky.

Ook verhuurders van kantoorruimte voelen de druk. ‘Ik sprak 130 verhuurders aan vooraleer ik er één bereid vond om aan ons te verhuren’, zegt Nikolaj Laskin, campagneleider in Moskou. ‘De overheid belt verhuurders op en zegt dat een samenwerking met onze kantoren “niet aanbevolen” is. Twee weken later viel de politie het gebouw binnen en werd het afgesloten.’

15 september. Onbekende aanvallers slaan Laskin met een ijzeren staaf op het hoofd. De autoriteiten stellen geen onderzoek in.

24 november. Er valt een brief van het ministerie van Justitie in de bus. Het ministerie zal in december een “onaangekondigde audit” van de boekhouding van Navalny2018 uitvoeren.

‘Poetins verkiezingscampagne draait op volle toeren’, schrijft campagneleider Leonid Volkov op zijn blog. ‘Hij heeft geen vrijwilligers en geen programma. Hij heeft alleen zijn mannen die hij op echte kandidaten afstuurt.’

‘Hij kiest de momenten goed uit: in december moeten onze boekhouders en advocaten de handtekeningen verzamelen die onze tachtig lokale kantoren in heel Rusland registreerden voor de presidentsverkiezingen. Een complexe en tijdrovende procedure, en nu moeten ze nog eens eindeloos veel zinloze documenten voorleggen onder dreiging van zware boetes.’

In december worden de verkiezingen officieel aangekondigd. Kandidaten hebben dan een maand de tijd om de handtekeningen van kiezers aan het Centrale Verkiezingscomité te overhandigen. Dat comité beslist in januari 2018 en zal Navalny afwijzen.

Volgens de kieswet worden handtekeningen immers geweigerd als de kandidaat niet verkiesbaar is. En Navalny is niet verkiesbaar omdat hij veroordeeld werd voor fraude.

‘Hoe meer handtekeningen van kiezers, hoe luider Navalny straks kan roepen dat de weigering van zijn kandidatuur het autoritaire gelaat van Poetin onthult.’

Waarom voert hij dan een echte campagne als hij zeker weet dat hij niet mag meedoen aan de verkiezingen? Het Europees Hof voor de Rechten van de Mensen oordeelde dat Navalny in 2013 geen eerlijk proces kreeg. In 2017 werd hij opnieuw veroordeeld in dezelfde zaak. Er zijn ook aanwijzingen dat de aanklacht politiek gemotiveerd was. De zaak was immers eerder geseponeerd wegens gebrek aan bewijs, maar werd heropend nadat Navalny documenten had gepubliceerd waaruit bleek dat het hoofd van het Openbaar Ministerie corrupt was.

Bovendien was het strafrechtelijk onderzoek geen obstakel voor Navalny’s deelname aan de burgemeestersverkiezingen in Moskou. Navalny haalde toen verrassend 27% van de stemmen, meer dan alle oppositiepartijen samen. Het Kremlin wil dat risico niet meer lopen en noemt Navalny’s veroordeling daarom nu wel een obstakel.

Wat is dan de strategie? Vlad Popov, vrijwilliger voor Navalny2018 in Nizjni Novgorod, verwoordt het duidelijk: ‘We willen een miljoen handtekeningen verzamelen. We zitten nu al aan 667.887, meer dan het dubbel van wat wettelijk gezien nodig is.’

‘Hoe meer handtekeningen van kiezers, hoe luider Navalny straks kan roepen dat de weigering van zijn kandidatuur het autoritaire gelaat van Poetin onthult.’

Vlad Popov © Mashid Mohadjerin​

De Russische revolutie sluit om 20:18

Aan de ingang van het campagnebureau in Moskou hangt een plaat met de openingsuren: Open at 11:00. Closed at 20:18. Is het in 2018 over and out voor Navalny? Gaan de kantoren echt dicht? Wat met de 182.893 vrijwilligers en de 81 lokale afdelingen verspreid over het hele land?

‘Hij zou voor al die nieuwe actieve Russen beter een platform voorzien om zich te ontwikkelen tot activisten voor gerechtigheid in plaats van voor Navalny’, zegt Anna Stulikhina, een activiste uit Sint-Petersburg die Navalny wantrouwt.

‘Als ze één campagne verdedigen en die loopt af, wat dan? De gemeenschap zal verbrokkelen en teleurgesteld achterblijven. Dat wordt een nieuwe verloren generatie van apathische burgers.’

Ze zullen bovendien kwetsbaar zijn. ‘Poetin zal de verkiezingen winnen en de komende zes jaar gebruiken om de repressie tegen de beweging van Navalny zwaar op te voeren. We staan op een keerpunt: Rusland wordt ofwel een modern democratisch land ofwel een nieuw Noord-Korea’, zegt Vlad Popov dramatisch.

‘Neen, de lokale afdelingen gaan niet dicht in 2018. Deze campagne draait evengoed om de opbouw van een echte oppositiepartij die een alternatief zal vormen voor Poetin.’

Navalny is niet rouwig om wat hij het “verkiezingscircus” noemt, en ook niet als het Verkiezingscomité straks alle handtekeningen weigert. Het circus zal hem de kans hebben gegeven om zijn nieuwe partij te lanceren.

‘Neen, de lokale afdelingen gaan niet dicht in 2018’, zegt Nikolaj Laskin. ‘Deze campagne is anders dan alle anderen. Ze draait evengoed om de opbouw van een echte beweging, een partijstructuur, vrijwilligers over het hele land. Een echte Russische oppositiepartij die in de toekomst een alternatief zal vormen voor Poetins Verenigd Rusland.’

Navalny kan niet verliezen. Mag hij meedoen aan de verkiezingen, des te beter. Mag hij niet meedoen, dan zullen de verkiezingsprocedures een handig instrument zijn geweest om zich presidentieel voor te doen, en om mensen te mobiliseren tot publieke steunbetuiging en registratie in de informatiesystemen van de campagne.

Dat zijn waardevolle middelen voor toekomstige mobilisatie en de uitbouw van de fundamenten van een nieuwe partij. ‘Het Kremlin begrijpt die strategie en probeert daarom telkens opnieuw om Navalny te verbinden met criminaliteit zodat hij niet presidentieel, maar crimineel lijkt’, zegt activist Oleg Kozlovsky.

‘Ze houden nog veel achter de hand. De anti-extremismewetten zijn zo breed dat ze Navalny op elk moment kunnen aanhouden.’

***

25 november. De grote dag in Nizjni Novgorod. Navalny spreekt duizenden mensen toe. ‘Om deze bijeenkomst te verhinderen, hebben ze mij twintig dagen vastgehouden, en nu sta ik hier toch. Deze stad is de belangrijkste van de campagne’, zegt hij triomfantelijk voor de juichende massa.

Anna Petkoglo kijkt voldaan toe. Dit is ook het resultaat van haar inspanningen. Amper een half jaar geleden was ze nog lerares Russisch in Londen, zonder ervaring met politiek activisme.

De kieswet, de procedures, de administratieve regels rond straatprotesten, mobiliseren, vrijwilligers aansturen, communiceren met het hoofdkantoor. Het was allemaal nieuw voor haar. Maar ze was uit Londen terug gekeerd met een droom: jongeren kunnen politiek actief zijn in de samenleving.

‘In Rusland zijn er niet erg veel platformen waar jongeren kunnen deelnemen, maar velen willen zich nuttig voelen en hun stem laten horen. Navalny creëerde zo’n platform. Hier voel ik me thuis, in een wereld waar gelijkgestemden werken aan maatschappelijke verandering’, zegt Petkoglo.

Ze leerde de kneepjes van het vak van Anna Stipanova, een ervaren politica met een groot netwerk. Stipanova is de ex-voorzitter van de lokale afdeling van de liberale oppositiepartij Parnas. Navalny trok haar aan om het campagnebureau in Nizjni Novgorod uit de grond te stampen en snel de fakkel door te geven.

‘Als je een revolutie wil ontketenen, zorg je ervoor dat de nieuwe generatie ze kan aansturen. Dan blijft ze langer levensvatbaar’, zegt journalist Ilya Azar daarover.

Anna Stipanova © Mashid Mohadjerin​

Van 500 naar 2000 op vijf jaar tijd

Stipanova stond voor een moeilijke opdracht. ‘Amper twee weken nadat we dit campagnebureau hadden geopend, moesten we er al voor zorgen dat we massaal veel volk op de been zouden krijgen voor de demonstratie van 26 maart, als één van de 81 steden.’

Met weinig meer dan hun ongebreideld enthousiasme werden gewone jongeren onmiddellijk voor de leeuwen geworpen, want op 26 maart 2017 zagen veertig jongeren uit Nizjni Novgorod voor het eerst een gevangenis van binnen.

De politie had eerst toestemming gegeven en die daarna weer ingetrokken. ‘Van zodra bekend werd dat politie mensen zou arresteren, werden sommigen boos en begonnen 2000 aanwezigen aan een spontane mars door het stadscentrum en het lokale Kremlin’, zeggen jongeren die ons meenemen op dezelfde weg als toen.

Ter vergelijking: tijdens de betogingen van 2011 kwamen er in Nizjni Novgorod hooguit 500 mensen opdagen.

Stipanova, die op een podium speeches had gegeven, was de eerste die eruit werd geplukt. Vlad Popov ging naar haar op zoek in politiekantoren, waarop ook hij aangehouden werd. ‘Ze beschuldigen me van “verzet tegen politiebevelen”, maar ik kwam gewoon informeren naar Anna’, zegt de jongeman.

‘Als je een revolutie wil ontketenen, zorg je ervoor dat de nieuwe generatie ze kan aansturen. Dan blijft ze langer levensvatbaar.’

‘Na een nacht in de cel vulden de politieagenten overal willekeurig “verzet tegen politiebevelen” in omdat dat hen post-factum toelaat om hen langer dan 48 uur vast te houden’, zegt de advocaat van de campagne in Nizjni Novgorod.

‘Er staan ook foute locaties in de processen-verbaal, of dezelfde agent die op hetzelfde moment op twee plaatsen aanwezig was. Dat is vervalsing. Maar elke rechter, ook in beroep, aanvaardde de processen-verbaal. We stappen naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Dit zijn schendingen van het recht op vrije meningsuiting.’

‘Ze zien ons niet als burgers die participeren en waarmee ze moeten communiceren, maar als subjecten van een heerser’, zegt Stipanova. ‘Hun enige zorg bij demonstraties is hoe de geest weer in de fles te krijgen, zodat zij verder kunnen “besturen”.’ Ze bedoelt: stelen.

Stipanova was in een vorig leven manager van een bedrijf. Ze had grootse plannen, maar koos voor de oppositiepolitiek. Vandaag woont ze in een klein appartementje op de elfde verdieping van een woontoren. In haar woonkamer prijken familiefoto’s naast banners en badges van Navalny2018.

‘Ik was ambitieus en wilde aan de top geraken’, zegt ze bij een kop koffie en gebak. ‘Maar als je in deze stad niet meedoet met de corruptie en de vriendjespolitiek kan je in de zakenwereld weinig opbouwen. Ik wilde niet meedoen, maar er iets aan doen.’

Ze werd de meest prominente oppositieleider van Nizjni Novgorod, gaf vurige speeches op het podium van elk straatprotest en zag als ex-zakenvrouw voor het eerst een gevangenis van binnen. ‘Ik ben gelukkiger nu. Ik probeer iets te veranderen.’

***

Navalny2018** is misschien wel uniek in de wereld: hoe kan je de sociale media gebruiken om een nationaal bekend politicus te worden zonder toegang tot de traditionele media?**

‘Wij zijn onze eigen media’, zegt Nikolaj Laskin.

Laskin zit voor het pastelkleurige scherm. Voor hem staat een kleine cactus en een koffiekop. Hij presenteert de politieke talkshow “Cactus” in de studio van NavalnyLIVE, de hoogsteigen online televisiezender van Aleksej Navalny.

Op amper een half jaar evolueerde deze zender van een amateuristisch YouTube-kanaal met gebrekkige belichting en geluid en een lelijk decor naar een professionele en geoliede sociale mediamachine.

In het programma “Navalny20:18” komt Navalny zelf aan het woord, met onthullingen over corruptie. In “Cloud” geven campagneleiders Laskin en Volkov updates van de campagne en beantwoorden ze vragen van kijkers.

De meest bekeken livestreams – tussen twee en vier miljoen kijkers – waren die van 26 maart en 12 juni, met beelden van de demonstraties verspreid over het hele land, en die van 27 april, toen onbekenden een groen gif in Navalny’s gezicht gooiden. Onmiddellijk daarna presenteerde hij een programma in de studio, mét verminkt gezicht.

Vele jongeren die actief werden voor zijn campagne leerden hem kennen via deze video’s.

Vrijwilligers voor de campagne van Navalny in Nizjni Novgorod © Mashid Mohadjerin​

Twee miljoen kijkers

‘In de wereld van Navalny is televisie al een medium van gisteren’, zegt journaliste Diana Kachalova.

‘Hij is een product van het tijdperk van technologische vernieuwing in de media. Veel corruptiezaken die hij onthult op zijn YouTube-kanaal, wij schreven er jaren geleden al over. Maar hij presenteert het op zo’n speelse manier, met de laatste snufjes van de online jongerencultuur. Een beetje populistisch.’

Ook voor de mobilisatie is een professioneel team van sociale media analisten aan het werk. Journalisten van radiostation Echo van Moskou doen er onderzoek naar. ‘We weten dat ongeveer 20% van de deelnemers aan de straatprotesten de oproep ontving via sociale netwerken en chatfuncties op de smartphone’, zegt journalist Valery Nechay.

‘Terwijl traditionele liberale oppositiepartijen klagen dat ze geboycot worden door de staatsmedia, is Navalny aan het werk om die boycot te omzeilen.’

‘Terwijl traditionele liberale oppositiepartijen klagen dat ze geboycot worden door de staatsmedia, is Navalny aan het werk om die boycot te omzeilen’, zegt Denis Volkov van het onafhankelijke opiniepeilingbureau Levada Center.

‘Als je bij elke verkiezingen niet meer dan 5% van de stemmen haalt en je blijft beweren dat het de schuld van anderen is, dan moet je het anders gaan aanpakken. Navalny speelt niet volgens de regels van het Kremlin. Hij maakt zijn eigen regels.’

In het Westen gebruiken populistische politici de sociale media om de traditionele media te omzeilen en hun eigen propaganda ongefilterd tot bij het publiek te brengen. In Rusland gebruikt Navalny de sociale media omdat de traditionele media, die vooral propaganda brengen, hem zelf omzeilen.

Maar volgens journalist Ilya Azar gedraagt Navalny zich ook wantrouwig tegenover onafhankelijke media zoals Novaja Gazeta. ‘Navalny bereikt op zijn kanaal meer mensen dan mijn krant. Hij heeft ons niet nodig.’

Veel onafhankelijke journalisten en activisten steunen Navalny niet als politicus, maar zijn enthousiast over zijn campagne omdat die volgens hen toont dat vernieuwing in de Russische politiek mogelijk is.

***

Navalny’s campagne begon in maart 2017. Het lijkt onvoorstelbaar dat hij op amper een half jaar tijd een imposante beweging kon opzetten, verspreid over het grootste land ter wereld. Maar Navalny is in 2017 niet uit de lucht komen vallen.

In de jaren ’90 is een zekere Boris Nemtsov lid van de grootste liberale partij Jabloko en vertrouweling van president Jeltsin, die hem benoemt tot gouverneur van Nizjni Novgorod. Nemtsov maakt van de stad een proefkonijn voor de neoliberale hervormingen en privatiseringen van de zogenaamde schoktherapie van premier Gajdar. In 1993 krijgt Nemtsov in Nizjni Novgorod bezoek van de Britse premier Margaret Thatcher die zijn hervormingen prijst. Navalny is op dat moment een 17-jarige rechtenstudent. Nemtsov is de gedoodverfde opvolger van Jeltsin, maar in 1999 duidt Jeltsin Poetin aan: geen erfgenaam van de liberale economische hervormingen, maar een man van de staatsveiligheid. Jeltsin wilde de staat in “veilige handen” achterlaten. Hij had immers zes jaar eerder een staatsgreep overleefd. Hij ontbond toen het parlement. De kleine groep machtigen van toen bezet tot vandaag de staat. Rusland is er sindsdien niet meer in geslaagd om de staat via democratische verkiezingen over te dragen aan een nieuwe groep.

Nemtsov wordt tijdens de twee ambtstermijnen van president Poetin in de jaren 2000 de meest prominente oppositieleider met zijn nieuwe neoliberale partij Unie van Rechtse Krachten. Maar in 2009 gaat de partij met de steun van president Medvedev op in een nieuwe coalitie. Dissidente partijleden, waaronder Nemtsov, richten samen met Jabloko een nieuwe liberale coalitie op: Solidariteit. Zij voeren echt oppositie tegen de aanval op mensenrechten, eerlijke verkiezingen, onafhankelijke rechtbanken en vrije media. Navalny heeft zich ondertussen binnen Jabloko opgewerkt, maar in 2007 wordt hij uit de partij gezet wegens “nationalistische standpunten”. Hij legt zich toe op zijn anti-corruptieorganisatie. Naar aanleiding van de parlementsverkiezingen van december 2011 lanceert hij een campagne waarin hij Verenigd Rusland “de partij van bandieten en dieven” noemt. Zo begint zijn opmars naar nationale bekendheid. In 2011 en 2012 is hij samen met Nemtsov de leider van de protesten tegen de vervalsing van de parlementsverkiezingen.

In de eerste maanden van Poetins nieuwe ambtstermijn als president in 2012 worden de methodes tegen oppositiepartijen repressiever. Ze zijn een middel om zijn leiderschap in de eigen partij opnieuw te vestigen. Na de Maidanopstand van 2014 in Oekraïne wil Poetin een revolutie in Rusland afwenden. In plaats van Medvedevs subtiele aanpak van infiltratie in de oppositie drijft hij de repressie verder op.Hij is het product van een lange voorgeschiedenis van liberale partijen die in de jaren ’90 in de federale en regionale regeringen zaten, in de jaren 2000 onder president Poetin in de oppositie terecht kwamen en verdeeld raakten, en verschillende mislukte pogingen ondernamen om te verenigen.

Dankzij de protesten van 2011 en 2012 konden de liberalen en zelfs de communisten zich voor een korte periode verenigen. Maar na de herverkiezing van Poetin tot president in mei 2012 begon de repressie en ging het snel weer bergaf.

Zes jaar later realiseert Navalny een nieuwe piek, maar met een andere strategie: hij verenigt niet de partijen, maar aanhangers en sterke activisten van die partijen onder zijn leiderschap.

Zijn campagne bouwt op ervaringen en netwerken die terug gaan tot de val van de Sovjetunie. Anna Stipanova doet voor Navalny hetzelfde als wat ze al deed voor Boris Nemtsov, de liberale oppositieleider die in 2015 in Moskou werd doodgeschoten.

‘Ik herinner me levendig wat er op de noodlottige 27 februari 2015 gebeurde’, zegt Anna Stipanova. ‘Nemtsov reisde het land rond om lokale afdelingen te openen, net zoals Navalny nu doet. Ik werd gekozen om de afdeling in Nizjni Novgorod te leiden. Een jaar later organiseerde ik de eerste demonstraties en begonnen de intimidaties. Ze stopten brieven in de brievenbus van mijn dochter, waarop stond dat ik een verrader was. Ze belden mijn moeder op om te zeggen dat ik naar de gevangenis moest. Het waren mensen van het Centrum voor de Bestrijding van Extremisme.’

Deze afdeling van het ministerie van Binnenlandse Zaken werd opgericht om georganiseerde misdaad te bestrijden, maar veranderde in een soort geheime dienst die activisten en oppositiepolitici volgt en intimideert onder het mom van de strijd tegen terreur.

‘In de ochtend van 27 februari 2015 stond ik op het punt om naar het station te gaan voor een afspraak met Nemtsov, maar mijn deur was verzegeld. Die dag zag ik op de televisie dat hij was doodgeschoten in Moskou.’

Een paar dagen geleden schreven vrijwilligers het cijfer duizend op de stenen van de Bolshoy Moskvoretskybrug, waar Nemtsov duizend dagen geleden vier keer in de rug werd geschoten. Al duizend dagen zitten hier vrijwilligers die de geïmproviseerde gedenkplaats bewaken tegen vandalen of de autoriteiten die de bloemen en portretten van Nemtsov willen verwijderen. De vrijwilligers dienden bij alle bevoegde diensten vruchteloos petities in om de naam van de brug te veranderen in Nemtsovbrug.

Duizend dagen na de moord op Nemtsov en tien jaar nadat Jabloko hem uit de partij zette, laat eenmansproject Navalny de ooit belangrijkste liberale partij van Rusland ver achter zich en mobiliseert Jabloko mee voor Navalny’s straatprotesten.

In de parlementsverkiezingen van 2016 haalde Jabloko slechts 2% en viel staatsfinanciering weg. Oleg Rodin, een jongeman van 23, is het enige betaald personeelslid van Jabloko in Nizjni Novgorod.

Het kantoor is gehuisvest in een ouderwets, aftands gebouw. Het is geen dynamische ontmoetingsplaats voor jongeren die hunkeren naar burgerparticipatie. Er hangt nog altijd een portret van Gregory Yevlinski, sinds 1996 lijstrekker bij alle verkiezingen. Tot frustratie van ambitieuze Jabloko-politici.

Zo wil Mikhail Amosov, gemeenteraadslid in Sint-Petersburg, graag doorstoten naar het federale parlement. ‘Dat is onmogelijk omdat onze partij al 24 jaar dezelfde lijsttrekker heeft. Hoe kan een falende strategie bijgestuurd worden als nieuwe mensen nooit de kans krijgen om te groeien? Er is een totaal gebrek aan interne democratie binnen de oppositiepartijen die van Rusland wel een democratie willen maken.’

Geen leider van Jabloko reist het land rond om kiezers te enthousiasmeren tot echte oppositie. In het kantoor staat geen technologische apparatuur om officiële handtekeningen te registreren, geen dozen vol campagnemateriaal, geen Chromakey-scherm waar activisten programma’s presenteren en een eigen YouTube-kanaal onderhouden.

‘Veel mensen binnen Jabloko voelen dat Navalny hun werk heeft gestolen, maar ze hebben nooit dezelfde inspanningen gedaan om de lethargische Russische oppositiepolitiek te moderniseren’, zegt Oleg Kozlovsky, die actief was bij Unie van Rechtse Krachten en Solidariteit mee hielp oprichten.

Oleg Rodin van Jabloko suggereert dat Jabloko op zijn beurt moet profiteren van Navalny’s inspanningen vandaag: ‘Wat zal er na december gebeuren, als Navalny’s kandidatuur officieel geweigerd zal worden? Navalny heeft geen partijstructuur om al die leden actief te houden, want de overheid weigerde de registratie van zijn partij.’

‘Jabloko is geregistreerd en heeft een partijstructuur. Navalny en alle activisten die hij het afgelopen jaar mobiliseerde, kunnen zich opnieuw bij Jabloko aansluiten. Anders zal er tussen 2018 en 2024 een nieuwe gedesillusioneerde generatie ontstaan.’

Maar Navalny zal zijn werk nooit meer in een traditionele partij onderbrengen. Op 6 september keerde hij terug uit Straatsburg, waar hij de zaak van de geweigerde registratie voorlegde aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

***

Navalny mobiliseert massa’s mensen tegen president Poetin. Dat betekent niet dat deze man een perfecte liberale democraat is. Navalny cultiveert immers een autoritaire leiderschapsstructuur, een personencultus en nationalistisch populistische standpunten.

Sergey Davidis, nauw betrokken bij de oprichting van Solidariteit, is goed op de hoogte van de conflicten met Navalny.

‘Navalny moderniseert de mobilisatie van kiezers, maar niet de partijstructuren’, zegt hij. ‘Daarin blijft hij typisch Russisch. Hij doet niets om de hang naar een sterke leider bij Russen te verminderen, integendeel.’

Sergey Davidis © Mashid Mohadjerin​

‘Navalny is een nationalistische populist’

Oleg Rodin van Jabloko begon vijf jaar geleden zelf als vrijwilliger voor Navalny, maar verliet de beweging omdat hij zich niet makkelijk voelde bij Navalny’s standpunten over migratie en terrorisme.

Zoals Europese populistische leiders legt Navalny de link tussen migratie en terrorisme. Hij greep de recente terreuraanslag op fietsers in Manhattan aan om Poetin te bekritiseren: ‘Waar is het migratiebeleid van Rusland?’

Eén van zijn programmapunten is de invoering van een visumregime tussen Rusland en de Centraal-Aziatische republieken van de voormalige Sovjetunie. Zo wil hij iets doen aan de massale illegale immigratie uit die landen en de aanwezigheid van meer dan één miljoen mensen zonder papieren.

‘Sorry, maar president Navalny zou hen allemaal terug sturen. Zijn hun miserabele levensomstandigheden dan zo humaan misschien?’, zei campagneleider Leonid Volkov in een interview.

‘Er is al zo weinig werk voor Russen en dan komen immigranten de jobs nog inpikken’, zegt Anna Petkoglo, wiens wereldbeeld nochtans veranderde door bewegingsvrijheid en reizen. ‘Patriotisme is voor mij: is iets doen voor Rusland, voor arme Russen. Ik wil het leven van de gewone burgers beter maken, mijn moeder, mijn broer. Nu zijn ze heel arm.’

‘Navalny kan de volgende Poetin worden. Ik heb van binnen gezien hoe hij een partij leidt.’

Svetlana Gannushkina, de bekendste mensenrechtenverdediger van Rusland en directrice van een ngo die vluchtelingen en migranten verdedigt, is furieus over Navalny. En Alexander Verkhovsky, directeur van een denktank die extremisme monitort, zegt dat de ultranationalisten zich ook mengen in Navalny’s protestbeweging. ‘Dat is een risico’, zegt Verkhovsky.

De massa die hij op de been brengt is te divers en te uiteenlopend om verenigd te kunnen worden door één leider. Ze zijn dus geen graadmeter voor Navalny’s claim op de macht. Maar de protesten zijn wel het enige platform waar vele Russen publiek een dissidente stem kunnen uiten.

Vele sociale groepen hopen hun eigen pragmatische strijd via dat platform te voeren, ook al hebben sommigen een afkeer van Navalny.

Er is ook een massa die Navalny niet mobiliseert en die misschien wel aanhangers zouden zijn: de armen. Navalny probeert ook de armen aan te spreken met zijn discours over de schandalige verrijking van de elite rond president Poetin tegenover de dalende levensstandaard en stijgende prijzen voor het gewone volk.

Zo combineert hij zijn nationalistisch populisme met een linkse boodschap die je ook bij de communisten hoort.

De economische kloof is treffend als je de stadscentra verlaat en naar de verafgelegen buitenwijken van Moskou en Nizjni Novgorod reist. Honderdduizenden mensen wonen er in piepkleine appartementjes in hoge woontorens.

Dmitry Kamzolov © Mashid Mohadjerin​

Haat tegen Poetin, lof voor Stalin, onverschilligheid over Navalny

Dmitry Kamzolov kijkt naar de televisie in zijn flatje. Hij heeft wel eens gehoord van Navalny, toen de staatstelevisie beelden toonde van de Maidanopstand in Oekraïne en Navalny’s straatprotesten in Rusland. Dat Navalny een Amerikaanse agent is. Allemaal leugens, vindt Dmitry. Hij is vervuld van haat tegen Poetin.

Met zijn vrouw leeft hij van een hongerloon. Na een burenruzie werd hij in zijn eigen huis tot bloedens toe in elkaar geslagen door agenten, die familie waren van de tegenpartij. De openbare aanklager weigerde acht keer een onderzoek in te stellen.

Vier jaar na het politiemisbruik kreeg Dmitry nog altijd geen gerechtigheid. ‘Vladimir Vladimirovitsj Poetin is een populist van woorden zonder daden’, briest hij. ‘De tsaar is van alles op de hoogte. Moet ik dan heel mijn leven een worm zijn in mijn hol? Als je stil blijft, zal er niks veranderen.’

De man lijkt klaar voor de volgende revolutie. Maar hij nam niet deel aan de protesten van Navalny in maart en juni. ‘We hebben een nieuwe Stalin nodig, een sterke leider die met een ijzeren vuist schoon schip maakt in al die corrupte en criminele instituten’, zegt Dmitry.

***

Hoe wil Navalny aan de macht komen als het niet kan via verkiezingen? ‘Wat als zijn doel niet is om de verkiezingen te winnen, maar om de macht te veroveren?’, vraagt journalist Ilya Azar van Novaja Gazeta.

Een revolutie, zoals in Oekraïne?

‘Laat je verbeelding maar werken’, zegt Azar. ‘Navalny verzamelt zoveel mogelijk mensen en oppositiekracht achter zijn persoon alleen, om binnen de komende zes jaar de confrontatie aan te gaan met die andere machtige persoon: Poetin. Dat is een revolutionaire cocktail.’

‘Ik denk niet dat Rusland de verkiezingen van 2024 haalt. Er zal iets gebeuren de komende zes jaar’, is een veelgehoorde stelling onder vrijwilligers van Navalny2018.

‘Navalny verzamelt zoveel mogelijk mensen achter zijn persoon alleen, om de komende zes jaar de confrontatie aan te gaan met die andere machtige persoon: Poetin.’

Zelf trekt Navalny een parallel met de revolutie van 1905. ‘De protestgolf van 2011 is zoals de revolutie van 1905. Die lokte een reactie uit die uiteindelijk in 1917 tot de val van de tsaar zou leiden’, zegt hij in het boek All The Kremlin’s Men van journalist Mikhail Zygar.

Opvallend veel activisten van de liberale Russische oppositie waren aanwezig tijdens de revoluties van 2004 en 2014 in Oekraïne. Campagneleider Nikolaj Laskin was erbij in 2004, maar blijft vaag over de vraag of dat ook in Rusland de enige manier is om van Poetin af te geraken.

‘Maar als ze zouden zien dat de laatste inspanning was aangebroken om Poetin ten val te brengen, dan zouden ze allemaal hetzelfde doen als in Oekraïne’, zegt één van de jonge vrijwilligers in Nizjni Novgorod.

Hoe reëeler de verandering, hoe sterker het geloof in revolutie en samenwerking tussen oppositiepartijen. Daar stond de verenigde oppositie in 2011 veel dichter bij dan Navalny vandaag.

Roman Udot, directeur van Golos © Mashid Mohadjerin​

Bij gebrek aan revolutie: apathie of radicalisering?

Is een soort verzoening mogelijk, een regering van nationale eenheid? Dan zou Poetin opgeofferd moeten worden. Roman Udot heeft door zijn werk als directeur van Golos, de grootste onafhankelijke verkiezingsmonitors, zicht op de populariteit van Poetin.

‘Mensen zullen Poetin sneller vergeten dan je zou denken’, zegt Udot. ‘Medvedev werd in 2008 president met 70% van de stemmen. Poetin in 2012 met 63%. Na de moord op Nemtsov verdween Poetin voor een maand. Wie kwam op straat om duidelijkheid te vragen over hun geliefde leider? Niemand. De meeste mensen zijn cynisch en geven geen moer om wie er in het Kremlin zit.’

Volgens Laskin zouden ook ambtenaren probleemloos onder een andere president werken. ‘Ik spreek niet over de top van wetshandhaving en ministeries. Die moeten veranderd worden, natuurlijk. Maar Navalny richt zich tot politieagenten en soldaten om hen te overtuigen dat hij ook hun president kan zijn.’

‘Trouwens, hij heeft veel aanhangers onder politieagenten die ook vatbaar zijn voor zijn boodschap van verrijking van een kleine elite terwijl de lonen van agenten laag blijven. Onderweg naar Koersk werd onze bus tegengehouden voor een politiecontrole. Achteraf vroeg de agent Navalny’s handtekening.’

‘Dat er veel mensen afkomen op zijn protesten stemt mij hoopvol, ze zijn een teken dat er in dit land nog burgers bestaan die geloven in politiek.’

‘Poetin is geen echte politicus’, zegt Roman Udot. ‘Hij is een product. Hij werd uitgevonden als sterke leider, waarna het systeem alles in het werk stelde om hem via machtsgrepen in het zadel te houden. Geen enkele keer heeft hij zich op gelijke voet met andere kandidaten moeten meten in vrije en eerlijke verkiezingen.’

‘Navalny is een echte politicus. Dat er veel mensen afkomen op zijn protesten stemt mij hoopvol, ze zijn een teken dat er in dit land nog burgers bestaan die geloven in politiek en een eerlijke samenleving. Een voldoende groot deel van onze samenleving is dus gezond. Maar hoe gezonder het lichaam, hoe agressiever de ziekte terug zal slaan.’

De ziekte zal zichzelf niet genezen. Een hervorming van binnenuit is onwaarschijnlijk. Poetin heeft gezien hoe Gorbatsjovs perestrojka leidde tot de val van de hele staat. Waarschijnlijk zal het politieke geweld van de overheid tegen de oppositie toenemen, en zou een deel van de oppositie kunnen radicaliseren.

Dankzij Navalny wordt groep Russen die gelooft in verandering groter. Als verandering uitblijft, kan een revolutionair conflict ontstaan. Maar het kan evengoed leiden tot een nieuwe piek in apathie. Daar speelt Navalny met vuur, want apathie is het grootste geschenk voor de huidige staatsmacht.

Als Navalny een kans zou krijgen om zijn beloftes van gerechtigheid waar te maken, zouden mensen als Dmitry Kamzolov zich misschien niet meer scharen achter dictators als Stalin.

‘Maar gerechtigheid is ook: de instituten zoals verkiezingen, media, parlement en gerecht onafhankelijk maken, zodat toekomstige presidenten de handvaten van de macht en de staat niet meer kunnen bezetten’, zegt Oleg Rodin van Jabloko. ‘Rusland heeft geen nieuwe sterke man nodig.’

‘Anders verandert er niets fundamenteel in Rusland. Ik weet niet zeker wie Navalny is: een echte liberaal, of iemand die de staat opnieuw zou bezetten. Hij zou de volgende Poetin kunnen worden.’

Anno 2017 staat Rusland voor een kruispunt: meer apathie, of meer radicalisering. Niemand weet welke weg het land zal inslaan. Wordt vervolgd in 2018.

Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.