‘De mentale impact van de oorlog? Die houden we voor na de overwinning’

Journalisten zoeken dekking na zware beschietingen in Irpin (maart 2022).

Reuters / Carlos Barria

Buitenlandse journalisten berichten in Oekraïne volop over de oorlog, en dat is al gevaarlijk genoeg. Maar ze worden geholpen door lokale journalisten, ‘fixers’, en die kunnen de situatie in hun land niet zomaar even ontlopen. Wat doet dat non-stopwerk met deze mensen? En wie zorgt voor hen wanneer de buitenlandse camera’s weg zijn?

‘Ik vergelijk de oorlog met straling. Wanneer je de kerncentrale van Tsjernobyl een week bezoekt en vervolgens terugkeert naar een veilige locatie, krijg je een andere dosis straling dan wanneer je daar maanden of jaren woont’, zegt Andrii Kolesnyk, een Oekraïense producent.

Net als honderden van zijn landgenoten werkt hij voor buitenlandse media en journalisten die verslag doen van de Russisch-Oekraïense oorlog. Hij vertaalt, bereidt verhalen en interviews voor, houdt contact met bronnen en zorgt dat zijn cliënten de benodigde toestemming krijgen om aan de frontlijn te werken. Deze lokale mediaprofessionals noemen zichzelf, afhankelijk van hun rol en hun taken, producenten of “fixers”.

‘Het werk van een fixer is echt vreselijk,’ vertelt Oleksii. Hij stopte er enkele jaren geleden mee en begon een carrière als gameontwikkelaar. ‘Het is een van de zwaarste en meest onderschatte banen in de journalistiek. Je bent verantwoordelijk voor het team waarmee je werkt, je regelt hun vervoer, maaltijden, schema, koffie, cadeaus voor hun familieleden en het stuk. En ondanks al die verantwoordelijkheid willen ze liever geen verantwoordelijkheid dragen voor jou.’

Komen en gaan

‘Buitenlandse journalisten komen en vertrekken weer, terwijl wij maar doorgaan.’

Andrii’s vergelijking met radioactieve straling maakt duidelijk wat het werk van fixers anders maakt dan het werk van journalisten die naar Oekraïne komen, een aantal verhalen optekenen en weer naar huis gaan. In veel opzichten is het een stuk lastiger voor degenen die Oekraïne hun thuis noemen. ‘Als je je moederland in deze staat ziet, met verwoeste gebouwen, verscheurde gezinnen en overal Russische soldaten, krijg je daar toch een ander gevoel bij dan buitenlanders hebben,’ verduidelijkt Andrii.

‘Voor Oekraïense fixers en journalisten is het niet zomaar een job,’ zegt ook Sasha Dovzhyk, een onderzoekster die in Londen woont en regelmatig naar Oekraïne reist voor academisch onderzoek en opdrachten als fixer. Ze blijft geregeld in contact met haar plaatselijke bronnen om ervoor te zorgen dat die zich niet uitgebuit of opnieuw getraumatiseerd voelen door haar nieuwsploeg.

De buitenlandse journalisten komen en gaan. Dat staat voor Mariia, een Oekraïense fixer en journaliste voor het Amerikaanse mediabedrijf NBC, in schril contrast staat met haar eigen eindeloze stroom aan opdrachten. ‘Zij komen en vertrekken weer, terwijl wij maar doorgaan.’

Veel lokale producenten en fixers werken al sinds februari 2022 onafgebroken door. Even stoppen met hun werk zien ze niet als een optie. ‘Als de soldaten zes maanden in de loopgraven leven, moet ik dat ook doen,’ legt Mariia uit. Sommige fixers en producenten zijn al maanden non-stop aan het werk. Werkdagen van 14 tot 16 uur zijn geen uitzondering.

Dramatische taferelen, dode lichamen, alomtegenwoordige vernietiging en interviews met slachtoffers van verkrachting en marteling: voor veel van deze lokale mediaprofessionals is het dagelijkse kost. Het is moeilijk om om te gaan met de omvang van de oorlogsmisdaden en het aantal verwoeste levens.

Voor producent Andrii zijn de moeilijkste verhalen die over weeskinderen of kinderen die op andere manieren geraakt worden door de oorlog. Meteen na de grootschalige invasie eind februari 2022 liet hij zijn oude leven en zijn verhuisbedrijf achter zich om als fixer aan de slag te gaan. Sindsdien heeft hij met zo’n 25 verschillende buitenlandse mediaploegen samengewerkt.

Ook Natalia Vlasenko, die eerder als toeristisch gids werkte in Odessa, maakte de overstap naar een baan als fixer. Ook voor haar betekende het een totale ommekeer.

Stand-up voor de camera

Voor producente Kateryna Malofieieva veranderde er in de praktijk niets. Ze komt uit Donetsk, in zuidoost-Oekraïne, en werkt al sinds het begin van de oorlog, in 2014 (toen Rusland de Krim annexeerde, red.), aan het front. ‘De invasie heeft voor mij niet veel veranderd. Ik leef al 9 jaar lang in deze oorlog. De oorlog heeft me gevormd. Hij is een onontkoombaar deel van mijn leven.’

Al is de huidige situatie nog veel intenser. Niet in de laatste plaats omdat het land redelijk gemakkelijk te bereiken is vanuit andere landen. Volgens de Oekraïense producent Alik Sardarian trekt dit allerlei soorten mediamensen aan, ook onervaren journalisten en zij die de oorlog als een opstapje in hun carrière zien, niet als een ramp die om een gevoelige benadering vraagt.

Mariia bevestigt: ‘Ik heb mensen gezien die alleen maar voor een stapel puin wilden staan om een stand-up voor de camera te doen. En dat vind ik gewoon afschuwelijk.’ Al zijner ook ‘veel mensen die wél medeleven toonden en veel moeite in hun reportage staken”, voegt ze daar aan toe.

Oorlog voeren met informatie

De langdurige stress die plaatselijke mediaprofessionals ervaren, eist zijn tol. Volgens een enquête van het Institute of Mass Information (IMI) in Kiev, gepubliceerd in september 2022, heeft 97% van de Oekraïense journalisten symptomen die kunnen wijzen op een depressie. Veel journalisten maken melding van 10 of meer symptomen van een depressie, zoals vermoeidheid of woede, slaap- of concentratieproblemen en gevoelens van hopeloosheid.

71% van de bevraagde journalisten nam geen vakantie in 2022, en maar 7% daarvan was dat van plan om te doen. Maar Mariia wijst erop dat de situatie op dat vlak veranderd is. ‘Sinds augustus hebben al onze fixers vrije dagen en vakantie. Ze werken in beurten,’ legt ze uit.

Een deel van de stress ontstaat door het werk dat komt kijken bij de de verwerking van informatie, zoals de Oekraïense context en geschiedenis uitleggen, factchecken en propaganda ontkrachten. ‘Het is alsof je een verkrachtingsslachtoffer bent dat steeds opnieuw aan andere mensen moet uitleggen dat jij het niet hebt uitgelokt. Dat levert enorm veel stress op,’ zegt Mariia, die zelf het gevoel heeft dat ze een soldaat is zonder loopgraaf.

Fixer Natalia plaatst zichzelf ook in de frontlinie van de informatievoorziening. Ze is actief op social media, deelt nieuws over haar regio en zamelt geld in voor verschillende projecten van vrienden en kennissen. De eerste maanden na de invasie hield ze het Russische nieuws in de gaten ‘om de vijand te leren kennen’. Maar het was misselijkmakend, en dus stopte ze ermee. ‘Het is een gevaar voor je brein.’

Oorlog tegen propaganda én stereotypen

Deze oorlogsvoering is een uitputtingsslag, veroorzaakt door de constante stroom aan oorlogsrelateerde informatie en social mediatrends met daarbovenop een grote hoeveelheid desinformatie. Zo stelt Yuriy Zaliznyak, universitair hoofddocent van het departement Nieuwe Media aan de Nationale Ivan Franko-universiteit van Lviv.

‘Het vergt veel energie en concentratie om om te gaan met al die nieuwsstromen en met de situatie waarin je je bevindt’, zegt Zaliznyak. Zelfs de kerntaak van de journalistiek — bepalen wat echt is en wat niet — vraagt veel meer energie. Dan gaat het niet alleen over factchecken, maar ook over eerlijk afwegen hoe en waarom de journalist of fixer bepaalde dingen denkt, doet en zegt, en een evenwicht vinden ‘tussen een emotioneel en een rationeel begrip van wat echt is’.

Maar oorlogsvoering met informatie en kennis betekent niet dat Oekraïense journalisten per se vechten voor een positief beeld van Oekraïne, benadrukt Serhiy, een producent uit Kiev. ‘Ik weet dat westerse journalisten onze werkelijkheid vaak vereenvoudigen, en ik probeer daar invloed op uit te oefenen. Ik worstel niet alleen met de negatieve stereotypen, maar ook met de positieve.’

Overlevingsmodus

Bovendien is de oorlog verstrengeld met persoonlijke drama’s, die niet wachten tot de oorlog voorbij is. Kateryna verloor haar moeder door ziekte, niet lang na de grootschalige invasie. Haar moeder woonde in Donetsk, waardoor Kateryna kon niet aanwezig zijn op haar begrafenis.

Telkens ze nu een begrafenis bijwoont, en ze is vaak bij uitvaarten van zowel militairen als burgers, brengt ze ook een eerbetoon aan haar moeder. ‘Toen ik ontbonden lichamen zag (in Borodjanka, red.), had ik van die stomme gedachten: “Mijn moeder is twee weken geleden gestorven, dus zij zal er nu ook zo uit zien.”’

Nadat ze getuige was van de gruwelijkheden in Marioepol, Cherson en Izjoem, is ze dankbaar dat haar moeder niet is omgekomen bij een beschieting. ‘Misschien is het beter dat mijn moeder zo gestorven is. Als een mens, op zijn minst.’

Kateryna’s gezinsleven staat nu stil. De oorlog houdt jonge fixers en producenten gekneld in overlevingsmodus en legt hun toekomstdromen lam. ‘Je kan geen plannen maken om een geen gezin te beginnen of zwanger te worden’, vertelt ook Mariia. Volgens de enquête van het IMI maakt 68% van de journalisten zich effectief meer zorgen over de toekomst, hun familie en hun financiën.

Zorgen voor jezelf

Voor sommige Oekraïense producers en fixers is de mentale belasting een reden om te vertrekken. Voor even, of voor altijd. Fixer Natalia gaat soms naar Lviv, in het westen van Oekraïne. Of de grens met Polen over, waar het bijna voelt alsof de oorlog niet bestaat.

Maar zodra ze even wat afstand neemt, beseft ze ten volle wat ze gezien en ervaren heeft aan het front. Er valt moeilijk aan te ontsnappen: ‘Het is traumatisch om het nieuws te lezen, het is traumatisch om dit alles te zien, het is traumatisch om te stoppen’, somt Kateryna op.

‘Het kan niemand iets schelen hoe het met ons gaat.’

Sommigen begonnen al in 2014 als fixer of producer te werken en hebben in die tijd strategieën voor zelfzorg ontwikkeld, zoals yoga beoefenen of andere oefeningen doen. Maar de nieuwkomers lijken een voordeel te hebben: ze behoren tot een zelfbewuste generatie.

Producent Andrii besefte al snel dat het gevaarlijk kan zijn om niet goed voor jezelf te zorgen. ‘Na tien dagen of twee weken aan het front word je heel erg moe en moet je echt uitrusten. Als je je niet kunt concentreren, kun je zomaar heel slechte beslissingen nemen.’

Hij wordt begeleid door een psycholoog. Net als Natalia, die pro bono steun krijgt van een vrijwillige psycholoog. Ook veel plaatselijke, buitenlandse en internationale ngo’s, zoals het Dart Center for Journalism and Trauma of het Lviv Media Forum, hebben sinds februari 2022 meer aandacht voor het mentale welzijn van Oekraïense journalisten.

Maar de mediaorganisaties die het meest profiteren van het werk van de fixers hebben weinig interesse in het mentale welzijn van hun lokale medewerkers. ‘Het kan niemand iets schelen hoe het met ons gaat’, klaagt Kateryna. Daarom stelde ze het zeer op prijs toen een van haar nieuwe cliënten haar geestelijke gezondheidszorg aanbood: ‘Ik was in shock. Ik barstte bijna in tranen uit.’

Stress en mogelijke trauma’s

Maar traumagerichte therapeutische begeleiding heeft ook zijn beperkingen, stelt het Dart Center for Journalism & Trauma in een briefing over psychische ondersteuning van Oekraïense journalisten. ‘De diagnose van een mogelijke posttraumatische stressstoornis (PTSS) stellen, of die nu al behandelen, is in dit stadium van de oorlog problematisch en niet aanbevolen. Omdat Oekraïne zich nog niet in een naoorlogse, post-traumasituatie bevindt.’

In het dagelijks leven, stelt de briefing verder, worden termen als ‘trauma’ en ‘getraumatiseerd’ vaak gebruikt om hevige emoties te beschrijven, zoals gevoelens van onrechtvaardigheid en hulpeloosheid. Maar deze gevoelens zijn op zichzelf geen gevolg van een ziektebeeld in klinische zin. Ze zijn reacties op de crisis, die zich later kunnen ontwikkelen tot een ziektebeeld — of niet.

Het Dart Center schrijft: ‘Pas als de actieve fase van de oorlog voorbij is, zijn artsen in staat vast te stellen wie specialistische zorg nodig heeft voor de langetermijneffecten van de oorlog.’ Zodra Oekraïne de overlevingsmodus voorbij is, kunnen veel journalisten terugkeren naar een normaal stressniveau.

Mariia stemt daarmee in: ‘Ik kan die deur nog niet openen. Ik kan het trauma niet verwerken terwijl ik nog getraumatiseerd word. Daar kom ik pas aan toe als ik veilig ben en als alles weer goed is.’

Toch is professionele psychische ondersteuning bij het omgaan met druk, uitputting en verwondingen die ontstaan door het werken in een gevaarlijke omgeving onmisbaar, beamen Natalia en Andrii.

‘Een missie’

Ook al neemt de emotionele uitputting toe: slechts weinig fixers en producenten denken eraan om te stoppen. Ze gaan door en rusten amper. ‘Fixer zijn is een missie, een zeer nobele taak’, verklaart Oleksii. Zelf is hij ermee gestopt, maar hij begrijpt waarom zovelen blijven fixen. Iemand moet het doen, en hoe meer die persoon in contact staat met plaatselijke bronnen, hoe beter.

‘Ik geloof dat ik de juiste persoon ben in deze omstandigheden’, vindt onderzoekster en fixer Sasha. ‘Omdat ik niet alleen aan het verhaal denk, maar ook aan de mensen die we interviewen.’ Andrii meent dat het werk de overwinning steeds dichterbij brengt. ‘Dat houden we voor na de overwinning’, is het algemene mantra geworden van de Oekraïense mediaprofessionals.

Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos.

De auteur bedankt van harte Peter van Goethem en alle geïnterviewden die zo vriendelijk waren om personages in dit verhaal te worden: Andrii, Kateryna, Mariia, Natalia, Oleksii, Sasha, Serhiy en Yuriy.