Druk op Azoren om diepzeemijnbouw toe te staan stijgt

Hydrothermale velden komen voor aan barsten in de aardkorst waar hete magma botst met koud zeewater. Sommige bronnen bouwen unieke structuren op die als schoorstenen oprijzen. In het hydrothermale Lucky Strike-veld van de Azoren ligt de Eiffeltoren, hij meet zo’n twintig meter. In het Rainbow-veld zijn meer dan dertig actieve schoorstenen geteld. Ze stoten hete brij uit met hoge mineraalgehalten. Als de brij neerslaat op de ‘chimneys’ en de ‘smokers’ koekt ze aan als minerale sulfideafzettingen met uiteenlopende metalen. En om die metalen is het te doen.

Beschermde marinezones

Als het over diepzeemijnbouw gaat, komen altijd de polymetallische nodules ter sprake, knollen die metalen bevatten. Midden in de Stille Oceaan liggen er massa’s. Voor het oprapen, zegt de industrie. Maar ze aast ook al lang op de metalen van de hydrothermale velden, die onder meer in nieuwe technologie gebruikt kunnen worden.

De eersten die er in de Azoren belangstelling voor toonden, kwamen uit Canada. Het waren de projectontwikkelaars van Nautilus Minerals. Een kleine twintig jaar geleden benaderden ze de Portugese regering. Ze vroegen vergunningen om zes zones uit te kammen aan de zeebergen ten Zuidwesten van het eiland Faial.

Portugal redeneerde dat het kennis zou putten uit Nautilus’ exploraties. Maar onmiddellijk was er ook voorbehoud. Omdat de hydrothermale bronnen zo uniek zijn, vonden de experts, moesten ze gevrijwaard blijven voor toekomstige generaties. Nautilus Minerals deed zijn huiswerk over en vroeg nieuwe exploratielicenties aan Portugal, maar de toekenning sleepte aan.

Er kwam nog een hindernis bij. In 2011 stelde de regionale regering van de Azoren een marinepark in, ondanks weerstand van de landelijke regering in Lissabon. Die vond namelijk dat zoiets niet tot de bevoegdheid van de autonome regio der Azoren behoort. De eilandgroep dreef door. In het marinepark werden elf marinezones beschermd door elke extractie van biologische of minerale grondstoffen expliciet te verbieden. De beschermde zones vormden een buffer nabij Menez Gwen, Lucky Strike en Rainbow, alle drie hydrothermale velden met potentieel voor diepzeemijnbouw.

Maar datzelfde jaar kreeg Nautilus wél een vergunning voor industriële diepzeemijnbouw aan de andere kant van de planeet, in Papoea Nieuw-Guinea. Daar waren in de Bismarckzee hydrothermale velden gevonden, met naar verluidt honderden actieve schoorstenen en metaalafzettingen met genoeg koper, goud, zilver en zink om industriële exploitatie attractief te maken.

De Canadese onderneming zette nu volop haar zinnen op dit project, dat Solwara werd genoemd. Ze betrok ook de overheid in haar plan. Maar het Solwaraproject stuitte op weerstand van lokale organisaties en gemeenschappen die de alliantie van de Solwara Warriors vormden. Zij verzetten zich fel tegen het afgraven van de metaalafzettingen in zee. Nautilus raakte in financiële problemen, vertrok uit Papoea Nieuw-Guinea − de firma liet de regering achter met een diepe schuldenput − en ging bankroet.

Koralen zijn bio-ingenieurs

Hoe verging het Nautilus in de Azoren? ‘Hun project in de Azoren is er niet van gekomen’, vat Telmo Morato het bondig samen. Er speelden teveel politieke besognes. Al houdt dat hem niet zo bezig. Het hele aparte ecologische systeem van de zee van de Azoren, daar ligt Morato’s passie en die van een compleet team bij Okeanos, het marien onderzoeksinstituut van de Universiteit van de Azoren.

Daar praten we met Telmo Morato en zijn collega Marina Carreiro-Silva. Vijftien jaar geleden bepaalden ze hun objectief: een atlas van de zee van de Azoren uittekenen tot een diepte van 1000 à 1200 meter. In de territoriale wateren rond de Azoren − haast 1 miljoen vierkante kilometer − beperkten ze wel hun actieradius tot de zones met menselijke activiteit. Het team wilde weten wat er in de Azorenzee leeft, waar het leeft en welke menselijke impact het zeeleven ondervindt.

Het werk is af. ‘Ik kan met pensioen’, lacht Telmo Morato. Meer dan duizend ‘dives’ naar de diepzee heeft Okeanos uitgevoerd, meer dan 1100 uren video en haast 62 terabytes aan data hebben ze verzameld en opgeslagen. ‘En toch kunnen we slechts de helft van de organismen in het onderzoeksgebied benoemen’, zegt Marina Carreiro-Silva. Voor de oceaan is het werk nooit af.

Marina Carreiro-Silva heeft zich toegelegd op koudwaterkoralen. In het labo testte ze of koralen tegen vergiftiging met metalen zijn bestand. Dat klinkt paradoxaal voor soorten die in een metaalrijke omgeving leven. En toch. ‘Neem bijvoorbeeld koper’, legt Marina Carreiro-Silva uit. ‘Koralen hebben het nodig om bepaalde enzymen te laten werken, maar een teveel tast hun weefsel dan weer aan.’

Onvermijdelijk raakt haar onderzoek aan de mogelijke effecten van diepzeemijnbouw. ‘Koralen voeden zich namelijk met partikeltjes die rondzweven in het water. Maar als er te veel partikels rondzweven, kunnen koralen dat niet meer aan. Binnen twee weken tot een maand gaan ze dood. Je kunt je inbeelden wat het resultaat zal zijn van de wolken van partikels die door diepzeemijnbouw worden veroorzaakt.’

Het resultaat zal massale sterfte zijn. En niet enkel van de koralen, maar ook van alle organismen die zich nestelen in de wouden van koralen. 'Koralen zijn bio-ingenieurs', zegt de oceanograaf. Ze bouwen een uitgebreide habitat waarin allerlei andere organismen leven. Gaan de koralen dood, dan volgt een massale kaalslag. Er speelt een kluwen van factoren. Met het klimaat verwarmt en verzuurt ook het zeewater. Dat maakt organismen in de diepzee minder weerbaar, en dat maakt ook dat er minder voedsel door de waterkolom tot in de diepzee zinkt. 'Als daar extra stress van diepzeemijnbouw of visvangst bovenop komt, kan dat een definitieve omslag zijn waardoor de organismen niet meer in staat zijn terug te vechten.'

De resultaten van het onderzoek voeden het debat over de zee. Het team van Okeanos volgt een uitgekiende strategie om ze publiek te maken. Dat begint bij eenvoudige educatie, onder andere met zeeklassen in het Museum van de Walvisvaart in het stadje Horta. Walvisvaart was lang dé voornaamste economische activiteit van de Azoren. Maar Okeanos speelt ook in op het beheer van de archipel. ‘Wat wij vinden over de leefgebieden van de soorten helpt rechtstreeks om in zee aan ruimtelijke planning te doen’, verduidelijkt Telmo Morato.

Politieke besognes

Natuureducatie is alomtegenwoordig in de Azoren. Elk eiland heeft wel een plek van ecologische excellentie. Op het hoofdeiland São Miguel bijvoorbeeld, brengen ze het Furnas-meer opnieuw tot leven in een oude kratermond. Het is een pilootproject met Europese uitstraling. De boeren rond het meer zijn aangemaand te verhuizen. Wie vrijwillig ging, kreeg nieuw land en een premie. Wie weigerde, werd onteigend. Zo zijn de boerderijen verhuisd en slikt het meer na decennia van vervuiling geen chemicaliën uit de landbouw meer. Al zal de revalidatie nog decennia duren.

Ecologisch bewustzijn spreekt ook uit de politiek van de regioregering. In 2005 al verbood ze bottom trawling, het vissen met sleepnetten, ook om het leven op de zeebergen te beschermen. De jaren daarna steeg het visbestand zienderogen. Nu wordt vanaf heel wat vissersboten, met een dozijn vissers in de bemanning, met werphengels gevist. Maar ook met die methode halen ze elk jaar een paar duizend ton vis uit de oceaan.

De Azoren leken zich bewust tegen diepzeemijnbouw af te zetten. In het voorjaar van 2023 nam het regionale parlement van de Azoren nog een resolutie aan vóór een moratorium op diepzeemijnbouw tot 2050. De wind leek mee te zitten, de regering in Lissabon had namelijk al gas teruggenomen.

Tijdens een bezoek aan de Azoren had de nationale minister van Economie en Zee, Antonio Costa Silva, een mijningenieur en politiek onafhankelijk, de kwestie irrelevant genoemd ‘omdat diepzeemijnbouw de komende decennia totaal uitgesloten is’.

In oktober 2023 stemde in het nationale parlement een meerderheid voor een wetsvoorstel om ook op nationaal niveau een moratorium in te stellen. Maar dan kwam uit Lissabon het argument dat de Azoren niets te zeggen hebben over het beheer van hun zee. Die bevoegdheid komt volgens de Portugese grondwet toe aan de nationale regering.

In een recent werkdocument over de ruimtelijke planning van de zee wordt diepzeemijnbouw vernoemd als een mogelijke activiteit.

Eind 2023 keerde ook de politieke conjunctuur. In november nam eerste minister Antonio Costa ontslag. Zijn kabinetschef werd genoemd in een schandaal over de illegale toekenning van concessies, onder andere van lithiummijnen. Er volgden algemene verkiezingen en een nieuwe regering. De nieuwe staatssecretaris van de Zee, Lidia Bulcão, blijft op de vlakte over diepzeemijnbouw.

En ook de regioregering van de Azoren stelt zich nu pragmatisch op. In een recent werkdocument over de ruimtelijke planning van de zee wordt diepzeemijnbouw vernoemd als een mogelijke activiteit. Van het moratorium, zoals nochtans aanbevolen door het regionale parlement, is in dat werkdocument geen sprake.

Er staan veel ogen op de Azoren gericht. Allicht zijn de bestuurders zich daarvan ten volle bewust. De Azoren zijn tien jaar geleden in een rapport van de consultants van Ecorys voor de Europese Commissie al bestempeld als de enige regio binnen de Europese Unie die voor industriële mijnbouw in de diepzee in aanmerking komt. Die reputatie schudt de archipel niet van zich af.

De EU voert trouwens een offensief om in de lidstaten méér grondstoffen uit de aardkorst te halen. Noorwegen gaf dit jaar groen licht om werk te maken van de exploitatie van metalen rond het eiland Jan Mayen op de Mid-Atlantische Rug. Het land vraagt daar een feitelijke uitbreiding van zijn territorium. Het wil namelijk ook buiten de 200-mijlszone rond deze eilanden economische activiteit kunnen ontwikkelen op het continentaal plateau, zeg maar op de oceaanbodem.

Ook Portugal wacht al jaren op zo’n territoriale extensie rond de Azoren. Want in dat veel ruimere gebied van circa 4 miljoen km² zijn nog meer metaalafzettingen gelokaliseerd. Van kobaltkorsten naar het Noorden, en metaalsulfiden, voorbij de hydrothermale Rainbow-velden, naar het Zuidwesten. Al die metaalafzettingen steken sommigen als El Dorado's de ogen uit. Wie zal aan de lobbygroepen weerstaan?