Egypte's zware erfenis van Hosni Moebarak: ‘Zonder hem was er geen Sisi’

Graffiti in CaÏro beeldt Hosni Moebarak uit in 2011

Ramy Raoof (CC BY 2.0)

Dinsdag overleed de Egyptische oud-president Hosni Moebarak. Hij was bijna dertig jaar aan de macht totdat hij tijdens de protesten van de Arabische Lente werd afgezet. Alles wat Moebarak deed, doet de huidige president Abdel Fattah El-Sisi ook, maar dan erger.

Verschillende tweets, posts en memes deden al snel de ronde, na het nieuws over het overlijden van Hosni Mubarak. Sommigen betuigden hun steun, maar de overgrote meerderheid eerder kritisch of spottend.

Zo was er de meme van een moeder die tegen haar zoon zegt: _’_Zeg een gebed want Hosni Moebarak is vandaag overleden’. Zoon: ‘Yalla, dat we hem maar snel kwijt mogen zijn, en hopelijk snel ook die andere pimp’. Of een karikatuur van een man die rouwt om een vos: ‘Zielige vos, moge God genade hebben met zijn ziel’, terwijl er achter hem een stapel geslachte schapen ligt. En nadat maandag de straten van Caïro overstroomden door overvloedige regenval: ‘R.I.P?! Gisteren verdronk je nog door zijn infrastructuur!’.

‘Vergeleken met Sisi was het onder Moebarak een beetje beter. Sisi heeft alles tot een hoger niveau getild,’ zegt Andrew Miller, beleidsdirecteur bij Project on Middle East Democracy (POMED), een non-profit organisatie in Washington, DC. ‘Sisi is als Moebarak’s Egypte op steroïden. Er is meer repressie, meer marteling, nog minder ruimte voor politieke operaties, het leger is nog nauwer betrokken bij de economie dan tijdens het Moebarak-tijdperk.’

De cijfers liegen er niet om. Human Rights Watch spreekt in een rapport over minstens 60.000 politieke gevangenen. Honderden zouden gedwongen verdwijnen, soms voor maanden achter elkaar. Aan nog eens honderden zijn voortijdige doodstraffen uitgedeeld. En duizenden burgers zijn veroordeeld in militaire rechtbanken. Volgens Amnesty International had Egypte in 2017 een van de hoogste aantallen executies en doodvonnissen. Ook het beetje vrije ruimte dat er onder Moebarak was voor politieke oppositie, is nagenoeg helemaal verdwenen.

Na kleinschalige protesten in september 2019 werden meer dan 3000 mensen opgepakt. Tijdens en na de demonstraties werd de aanwezigheid van veiligheidstroepen in Downtown, het centrum van Caïro, flink opgeschroefd. Sindsdien staan de pleinen — vooral het historische Tahrirplein en Talaat Harb daar vlakbij — elke vrijdag vol met busjes van de oproerpolitie, gepantserde wagens, en zwaarbewapende militairen. Ook worden willekeurige voetgangers staande gehouden door politieagenten. Zij vragen hen wat ze komen doen in het centrum van Caïro, waar ze wonen en werken en doorzoeken telefoons om te checken of er politiek gevoelig materiaal op staat.

Hopen op een lege batterij

Lukas Boutros* (30) vertelt dat hij regelmatig staande wordt gehouden door de politie wanneer hij in Downtown is. Hij wil niet met zijn echte naam genoemd worden omwille van de veiligheidsrisico’s. ’Wanneer ik met mijn telefoon op zak loop, hoop ik altijd dat de batterij leeg is of ik geen internet heb. Hetzelfde geldt voor mijn laptop. Zodat wanneer een politieagent ernaar vraagt, ik niets heb om te laten zien. Eerder maakte de politie nog onderscheid tussen mensen op basis van hun uiterlijk. Nu is dat niet meer zo. Of je er nou funky of rijk uitziet, vrouw of man bent, je wordt toch wel lastiggevallen.’

‘Het valt me zwaar om in Egypte te leven. Ik ben geagiteerd. Voor mijn eigen veiligheid probeer ik mezelf ervan te weerhouden om te flippen wanneer de politie me staande houdt. Maar ooit zal het misgaan. Ik heb angst voor dat moment. Niet omdat ik bang ben voor de politie, maar omdat ik weet dat ik dan opgepakt word,’ zegt Boutros.

Gebeurt er iets spannends in Egypte — een populaire voetbalwedstrijd, protesten, de verjaardag van de revolutie — dan is de eerste reactie van de staat om alle koffieshops (ahwa’s) dicht te gooien. Een tactiek om te voorkomen dat groepen mensen samenkomen en bijvoorbeeld over politieke onderwerpen praten, of in het meest extreme geval overgaan tot demonstratie. In elke straat in Downtown kan je er wel een paar vinden. Mensen drinken er koffie en thee, spelen spelletjes, praten, of zitten gewoon om zich heen te kijken. Elke ahwa heeft zijn vaste klanten die elkaar en alle werknemers kennen.

Normaal werden de ahwa’s alleen door de veiligheidsdiensten gesloten bij grote gebeurtenissen. Dit jaar werden de ahwa’s, naar aanleiding van de verjaardag van de Egyptische revolutie op 25 januari, al twee weken van tevoren gesloten en nam de aanwezigheid van politie en leger toe. Hoewel er niks significants gebeurde op de dag zelf, bleven de ahwa’s ook daarna elke vrijdag gesloten.

‘Caïro is saai geworden’

De sfeer in Downtown verergerde de afgelopen maanden. Het staande houden van voetgangers, sluiten van ahwa’s en de toegenomen hoeveelheid politie en leger op straat zorgen voor stress en spanning. Dat werkt sterk op het gemoed van mensen.

Binnen hoef je geen oogcontact met politieagenten te ontwijken.

Een paar dagen voor de verjaardag van de revolutie vraag ik een ober in een kroeg of ze die dag open zullen zijn. ‘Geen idee’, antwoordt hij chagrijnig. ‘We moeten het nog te horen krijgen. We zullen wel zien.’

Door de week zat ik in een koffieshop met twee goede vrienden van me. ‘Er gebeurt niets meer. Caïro is hartstikke saai geworden’, klaagde een van hen. Iedereen weet het en iedereen voelt het. Door de sfeer op straat blijven mensen liever binnen. Want binnen hoef je geen oogcontact met politieagenten te ontwijken, hoef je niet voorzichtig te zijn met wat je zegt en wie er meeluistert, word je niet staande gehouden en ondervraagd.

Er worden minder feestjes meer gegeven. Er wordt meer geklaagd. Steeds meer mensen kampen met depressie door het gebrek aan hoop en de uitzichtloosheid van de situatie. ‘Wat maakt het nog uit, er zal toch niets veranderen’, zei een vriend afgelopen week. ‘Waarom zou ik iets politiek op Facebook posten om daarna gearresteerd te worden?’

‘Ontwijk Downtown’, was het advies rond de verjaardag van de revolutie op 25 januari. En als je er woont, ga dan bij familie of vrienden die ergens anders wonen logeren. Weken tevoren al begon de politie met huiszoekingen. Een vriend vertelde hoe de politie wel vier keer voor zijn deur stond. Ze komen binnen, stellen een paar vragen, en als je geluk hebt laten ze je met rust. Maar er zijn genoeg mensen die op zo’n moment worden meegenomen en gearresteerd.

Of de politie aan je deur komt valt niet te voorspellen. Sommigen zeggen dat ze lijsten hebben met namen of appartementen die ze aflopen. Belangrijk is om op zo’n moment je papieren in orde te hebben en niks in huis te hebben wat politiek kan zijn. Om die reden bewaart diezelfde vriend waarbij de politie vier keer aanklopte een deel van zijn boeken bij een andere vriend.

‘Praat niet te hard, straks horen ze je’, zei een vriend toen we op mijn balkon over de dood van Moebarak praatten.

De onzekerheid of de politie voor je deur zal staan, of ze je staande zullen houden op straat, maakt veel jongeren nerveus. ‘Praat niet te hard, straks horen ze je’, zei een vriend toen we op mijn balkon (vierhoog) over de dood van Moebarak praatten. De begrafenis zou de dag erna, afgelopen woensdag, plaatsvinden en een van ons zat al te balen dat ze vast langer in de file zou staan door wegblokkades. Op sociale media klonk veel kritiek, maar op straat was niks te horen.

‘Er is geen teken dat de laatste dagen van Moebarak binnenkort worden herhaald, maar ze weten dat iedereen dit land haat, de veiligheidsdiensten haat, en Sisi haat. Daarom raken ze in paniek’, zegt Boutros.

De basis van het Egyptische politieke systeem

We moeten voorzichtig zijn dat we het tijdperk van Moebarak niet romantiseren, of dat we nostalgisch worden, zegt Andrew Miller van POMED. ‘Op absolute schaal — als je Egypte wil rangschikken volgens universele normen — was het een wrede en onderdrukkende dictatuur. Wat meerdere Egyptische activisten me erover uitlegden, is dat men onder het Moebarak-regime altijd begreep wat de grenzen waren; wat ze wel en niet konden doen. Met Sisi verandert dat altijd. Hoewel Moebarak ook repressief was, was de repressie beter voorspelbaar. Als je wist wat de regels waren en je daaraan hield, kon je, alsnog beperkt, politiek opereren. Onder Sisi kan werkelijk alles gecriminaliseerd worden. Alles kan ervoor zorgen dat je in de problemen komt met de autoriteiten. Het is die onzekerheid die het autoritarisme van Sisi erger maakt dan Moebarak. Wat niet wegneemt dat Moebarak alsnog een autoritaire dictatuur leidde.’

Bovendien mogen we niet negeren hoeveel Moebarak uiteindelijk bijdroeg aan het Egypte onder Sisi, vindt Miller. ‘Sisi is niet uit een tabula rasa voortgekomen. Zonder Moebarak had een figuur als Sisi niet kunnen opkomen. Hetzelfde geldt voor zijn voorgangers Sadat en Nasser. Hoe er met macht wordt omgegaan en wie dat ten gunste komt, die basis is verankerd in het Egyptische politieke systeem.’