Europa’s laatste wilde rivieren veranderen in elektriciteitsfabrieken

Uit het parelgroene water rijzen rotswanden tot een hoogte van wel 1300 meter. Voor ons ligt de machtige Tarakloof, het op één na diepste ravijn ter wereld. Hier stroomt de rivier de Tara vanuit Montenegro buurland Bosnië en Herzegovina binnen en wordt ze de Drina.

We parkeren onze raft op een klein zandstrand, stappen het oerwoud in en baden onder een waterval. Dit paradijs zal onder water verdwijnen als Republika Srpska, de Servische entiteit in Bosnië, haar zin krijgt. Een stuwmeer van 434 meter hoog, van de geplande waterkrachtcentrale Buk Bijela, zou het ecosysteem verzwelgen.

Op een EU-top in 2020 verbond de Westelijke Balkan zich ertoe tegen 2050 de uitstoot van broeikasgassen met 40 procent terug te dringen in vergelijking met 1990. Bosnië, waar 60 % van alle elektriciteit komt van de verbranding van bruinkool, zal bruinkoolcentrales sluiten. De kandidaat-lidstaat wil meer energie opwekken uit ‘onbenutte waterkracht’.

Bosnië is niet alleen. Campagne-organisatie RiverWatch bracht in de héle Balkan 3431 actuele waterkrachtprojecten in kaart, een verdubbeling sinds 2015. Het gaat om ‘het grootste bouwplan met negatieve gevolgen voor het milieu sinds WO II’, volgens een onderzoek van wetenschappers van over de hele regio in opdracht van RiverWatch.

De Europese Unie had dit niet zo bedoeld. Een EU-investeringsplan van 30 miljard euro ondersteunt de groene transitie in de Westelijke Balkan. ‘Maar bij waterkracht moet prioriteit gegeven worden aan het herstel van bestaande waterkrachtcentrales’, zegt Ana Pisonero van de Europese Commissie. Dus niet aan de bouw van nieuwe centrales. Het Internationaal Agentschap voor Hernieuwbare Energie maande Bosnië aan om hernieuwbare energie voornamelijk uit zon en wind te produceren.

Wind en zon leveren nu slechts 4 procent van de hernieuwbare energie in de regio. Bosnië heeft geen enkele zonne-energiecentrale. Private investeerders in waterkracht genoten daarentegen tot februari 2022 overheidssubsidies. Ze konden de elektriciteit aan de overheid verkopen tegen prijzen die hoger lagen dan de marktprijs.

‘Waterkrachtcentrales zijn een slechte investering. Stijgende temperaturen en droogtes zorgen ervoor dat er minder water in de reservoirs zit, en dus minder elektriciteit.’

Dat leidde tot een blauwe goudkoorts. 95 procent van deze subsidies voor hernieuwbare energie ging naar de bouw van kleine waterkrachtcentrales. Toch leveren die volgens het Western Balkans Investment Framework, een investeringsfonds om de EU-toetreding te financieren, slechts 3 à 5 procent van de elektriciteit uit waterkracht, en zijn hun effecten op het milieu ‘ernstig’.

De huidige hoge elektriciteitsprijzen zorgen ervoor dat de goudkoorts voortduurt. Dat is ook de reden waarom Bosnië vooral in waterkracht investeert. ‘Bosnië is het enige land in de Westelijke Balkan dat elektriciteit kan uitvoeren’, zegt Vladimir Topić van Center for Environment (CFE), een ecologische ngo in Republika Srpska. ‘Dat doet het voornamelijk naar buurlanden, maar ook naar Italië, Oostenrijk, Duitsland en België. Elektriciteit produceren met de infrastructuur waar het land al ervaring mee heeft, is de meest efficiënte manier om snel geld te verdienen.’

‘Nochtans zijn waterkrachtcentrales ook economisch gezien een slechte investering’, zegt Ulrich Eichelmann, oprichter van RiverWatch. ‘Stijgende temperaturen en droogtes zorgen ervoor dat er minder water in de reservoirs zit, en dus minder elektriciteit. Bovendien komen de geplande centrales al jaren niet van de grond. Rechtszaken ingeleid door ecologische ngo’s waren succesvol omdat ze verwezen naar de enorme impact op de natuur. Politici en investeerders zetten een enorme natuurlijke rijkdom op het spel voor iets dat zij “groene energie” noemen.’

De Tara en de Drina behoren tot de langste damvrije riviertrajecten waar de Donauzalm nog voorkomt. © Pieter Stockmans

Donauzalm

Er zijn 93 waterkrachtcentrales, waaronder Buk Bijela, gepland in habitats van de Donauzalm. ‘Deze vis, een van de grootste zalmachtigen ter wereld, komt alleen voor in het stroomgebied van de Donau’, zegt viskundige Steven Weiss van de Universiteit van het Oostenrijkse Graz. ‘In het grootste deel van zijn vroegere leefgebied is de Donauzalm verdwenen.’

‘De Tara en de Drina behoren tot de langste damvrije riviertrajecten waar deze soort nog voorkomt. Dammen blokkeren hun migratieroutes en vernietigen hun paaigebieden. Door deze dam zou hun populatie in de Tarakloof waarschijnlijk uitsterven, omdat ze geen plaats meer zouden hebben om te paaien.’

De Donauzalm wordt beschermd door de EU-habitatrichtlijn en staat op de rode lijst van de internationale unie voor het behoud van de natuur (IUCN). ‘Er mogen geen waterkrachtcentrales gebouwd worden op rivieren met Donauzalm’, aldus de IUCN.

In 2020 dienden CFE en de regering van Montenegro een klacht in bij het secretariaat van het VN-verdrag over grensoverschrijdende effecten op het milieu. ‘De kaarten van de hopeloos gedateerde milieueffectenbeoordeling voor Buk Bijela geven niet eens nauwkeurig de grenzen van het voorgestelde stuwmeer weer’, zegt Vladimir Topić van CFE.

Het Unesco Wereld-erfgoedcomité besliste eind oktober dat de Bosnische regering een nieuwe milieueffectenbeoordeling moet uitvoeren en met buurland Montenegro moet overleggen. ‘Maar we vertrouwen onze regering niet, we sturen onze eigen wetenschappers’, zegt Topić.

Rafting

De Tarakloof zou niet vollopen, maar het stuwmeer zou wel tot daar reiken. De rivier, die elk jaar duizenden toeristen naar Bosnië lokt, zou zijn kracht verliezen.

In de buurt van de stad Foča, aan het einde van het geplande stuwmeer, liggen verschillende raftingdorpen. In 2001 was Tara Raft een van de eerste raftingbedrijven van Bosnië. ‘In de begindagen gingen we raften met vrienden en kampeerden we ’s avonds bij de rivier’, zegt eigenaar Mirko Davidovic. ‘Ons raftingdorp is daar ontstaan, vlak bij de rivier. Daarom zouden we nu ook als eerste onder water belanden.’

Na de raftingtocht rijden we met de auto langs de slaapeenheden voor de arbeiders die de dam zullen bouwen. De woorden ‘extreem’ en ‘wilde natuur’ op de richtingaanwijzers naar raftingdorpen trekken de aandacht. Dit unieke verkoopargument zou niet langer opgaan.

Nochtans werd Bosnië wereldberoemd dankzij raften op de Drina en de Tara. Vorig jaar werd hier het wereldkampioenschap raften gehouden. ‘De gemeente en de regering deden al die jaren niks voor de sport’, zegt Davidovic bij het avondmaal in het raftingdorp aan de Drina.

Het bureau voor toerisme van Foča weigerde commentaar te geven. Volgens een burgerbeweging in de gemeente is er belangenverstrengeling in het spel: de dienst staat kritisch tegenover de waterkrachtcentrale, maar de burgemeester en zijn politieke partij zijn betrokken bij het project.

Ook andere personeelsleden pikten zélf een graantje van de overheidssubsidies mee en bouwden kleine waterkrachtcentrales. ‘Ze zouden een groeiende toeristische industrie, potentieel een duurzame bron van inkomsten voor het land, met gemak wegvagen. Zij zien alleen geld, wij zien een natuurwonder’, zegt Davidovic. Zijn goede voornemen voor het nieuwe jaar is om de mooiste plekken te documenteren voordat beton en water ze opslokken.

In 2001 was Tara Raft een van de eerste raftingbedrijven van Bosnië. © Pieter Stockmans

Chinese investeringen

Tot ze bij Foča in de Drina uitmondt, dendert de Bistrica van de hoogvlakten de kloof in die de rivier zelf heeft uitgeslepen. Perućica, een van Europa’s laatste regenwouden, bloeit op de flanken van het ravijn. Het bosecosysteem is 20.000 jaar oud. Hier nemen we niet de raft, maar fietsen we door het nationaal park Sutjeska.

Besneeuwde bergtoppen verdwijnen achter de ravijnwanden. Plots trekken Chinese lettertekens de aandacht. Het is een aankondiging van de werkzaamheden van het Chinese luchtvaartbouwbedrijf AVIC-ENG, dat hier drie kleine waterkrachtcentrales bouwt. ‘In 2026 zal alles klaar zijn’, zegt de bewaker, die in een eenzaam hokje zijn uren slijt.

Graafmachines groeven de oevers uit, legden wegen aan naar de rivier en stortten beton in de rivierbedding. ‘De milieu-effectenbeoordeling kwam pas daarna, in maart 2022, dus de bouw kon niet legaal zijn’, zegt Vladimir Topić. ‘En deze schade werd aangericht zonder zelfs maar een leninggarantie voor het elektriciteitsbedrijf van Republika Srpska (ERS).’

Voortgang van de werkzaamheden aan een van de drie kleine waterkrachtcentrales op de Bistrica, gebouwd door het Chinese luchtvaartbouwbedrijf AVIC-ENG. De foto links is genomen in oktober 2023. De foto rechts dateert van een half jaar eerder. © Pieter Stockmans

De Europese Investeringsbank van de EU zal geen enkele waterkrachtcentrale in de regio meer financieren.

De regering zal geld inzamelen om het Chinese bedrijf AVIC-ENG voor de bouw te betalen, door schulden aan te gaan ter waarde van 140 miljoen euro op de Weense beurs. Topić stuurt ons recente foto’s van de voortgang: de bergrivier werd in betonnen tunnels gedwongen. Advocaten van CFE zijn erin geslaagd de bouw op de derde site voorlopig te stoppen. De bouwvergunning was ongeldig, omdat de ecologische vergunning was verlopen.

De Europese Investeringsbank van de EU zal geen enkele waterkrachtcentrale in de regio meer financieren, omdat die onmogelijk kunnen voldoen aan de biodiversiteitsregels. Om dezelfde reden aarzelen ook de Wereldbank en het Western Balkans Investment Framework.

Chinese banken stellen zulke voorwaarden niet. In 2017 tekende de regering van Republika Srpska ook voor waterkrachtcentrale Buk Bijela een overeenkomst met AVIC-ENG. Maar ondertussen worden ook andere Chinese bedrijven genoemd: Dongfang Electric Corporation, Power China en Energy China. ‘Momenteel betalen de regeringen van de Republika Srpska en Servië voor het project. Verdere financiering zou ook van Chinese banken komen’, zegt Topić.

Een districtsrechtbank annuleerde de milieuvergunning voor Buk Bijela, omdat er geen milieueffectenbeoordeling was uitgevoerd. Maar de regering zei dat de bouw hoe dan ook zal starten met een investering van het staatsenergiebedrijf van Servië. Dat kocht 51 procent van de aandelen in HES Gornja Drina, het bedrijf achter Buk Bijela.

De Servische president Aleksandar Vučić gaf zijn akkoord, ondanks protest van de andere regionale regering van Bosnië, die dit beschouwt als een ongeoorloofde inmenging in de interne politiek. We vroegen een gesprek met de manager van ERS, maar werden afgewimpeld.

We klimmen weg van de rivier, naar het 1600 meter hoge natuurpark Zelengora, waar de rivier de Bjelava ontspringt. Bij een geïsoleerd huisje in de bergen staat een auto geparkeerd. Drie mannen drinken Montenegrijnse biertjes en rakija. Servische volksmuziek knalt uit een draagbare radio. ‘Onze rivieren worden vernield’, zegt Mirko, een van de mannen, werknemer van het toeristische resort hier in de buurt.