‘Wat wil Europa met dit alles bereiken? Dat we op een dag allemaal zelfmoord plegen?’

© Ula Idzikowska

Op het Griekse eiland Samos zitten naar schatting 1500 vluchtelingen te wachten. Op antwoord op hun asielaanvraag, op de dag dat ze het eiland eindelijk mogen verlaten. Maar zekerheid over de toekomst blijft uit, en in de plaats komt de angst om binnenkort opgesloten te worden. Journaliste Ula Idzikowska ging uitzoeken welke mentale impact het jarenlange wachten heeft op vluchtelingen in niemandsland.

Dossier: Op de vlucht in eigen hoofd

Posttraumatische stress: volgens studies lijdt meer dan 40 procent van de ongeveer 2,5 miljoen erkende vluchtelingen in de Europese Unie eraan. En psychische hulp is schaars voor veel vluchtelingen. MO* onderzoekt in een nieuw dossier wat dat betekent, welke hulpmodellen wel bestaan, waar het fout gaat. En hoe het anders kan.

Raadpleeg hier de andere artikels in het dossier ‘Op de vlucht in eigen hoofd’

Je kan het getrommel van ver horen. Daarna komt de zang. De geluiden komen niet van een feestje, maar van een dienst in een van de Afrikaanse kerken op het Griekse eiland Samos. ‘God, dat is het enige wat ons hier nog rest’, zegt de bijna veertigjarige Alpha uit Sierra Leone. Maar zelf bidt hij niet meer.

Op Samos verlies je vaak niet alleen je geloof, maar ook de hoop dat je er ooit weggaat. Het is een van de Griekse eilanden waar vluchtelingen vastzitten, door lange procedures en door het beleid van een Europa dat hen niet wil binnenlaten.

Ik ontmoet hier veel mensen die al twee, zelfs drie jaar vastzitten op het eiland. De procedures zijn eindeloos, de autoriteiten communiceren niet of weinig.

Alpha, de Sierra Leoner waar ik mee praat, woont in de “jungle”. Het is de gangbare naam voor het onofficiële gedeelte van het vluchtelingenkamp in Vathy, de hoofdstad van Samos. Het is een van de zogenaamde hotspots: plaatsen in Italië en op Griekse eilanden waar migranten arriveren die de Middellandse Zee overstaken. Europa richtte de hotspots in in 2015 en 2016, naar aanleiding van de verhoogde migratie van Syriërs, Afghanen en Irakezen. Het was de bedoeling om er asielzoekers te registreren en er snel te bepalen of ze hervestigd of uitgewezen zouden worden.

Maar die ‘snelle’ aanpak is een illusie op Samos. Ik ontmoet hier veel mensen die al twee, zelfs drie jaar vastzitten op het eiland. De procedures zijn eindeloos, de autoriteiten communiceren niet of weinig. De wachtende asielzoekers leven er ‘tussen slangen, kakkerlakken en ratten’, zo vertellen verschillende mensen me.

![© Ula Idzikowska](//images.mo.be/sites/default/files/styles/3_2_standard_photo_format/public/field/image/67321_137420_o9PmnV.jpg?itok=NzVxfbr8 " De "jungle", het onofficiële deel van het huidige vluchtelingenkamp op Samos. In deze omstandigheden zitten sommige asielzoekers al twee of drie jaar vast op het eiland.")

De “jungle”, het onofficiële deel van het huidige vluchtelingenkamp op Samos. In deze omstandigheden zitten sommige asielzoekers al twee of drie jaar vast op het eiland.

© Ula Idzikowska

Dat leven van wachten, in slechte omstandigheden, eist zijn tol. Zo goed als elke asielzoeker én erkende vluchteling hier kampt met psychische problemen. De hotspot-aanpak van de Europese Unie heeft ‘een volledig vermijdbare en voorspelbare, beleidsgestuurde humanitaire crisis’ veroorzaakt, is het harde oordeel van een nieuw rapport van Artsen Zonder Grenzen dat vorige week werd bekendgemaakt.

Een ander recent rapport, van het International Rescue Committee (IRC), bevestigt dat het gefaalde beleid verwoestende gevolgen heeft voor mensen: ‘Mensen die op zoek naar veiligheid naar hier kwamen, lopen in de plaats daarvan nog meer trauma’s op door hun huidige omstandigheden en door de onzekerheid over hun toekomst.’ Bijna 15.000 mensen zitten vast op de Griekse eilanden, zo stelde het IRC eind december 2020.

“Gevangeniseiland” vol bewakers

Al Hussein, een andere asielzoeker uit Sierra Leone waar ik mee praat, zit al bijna drie jaar vast op Samos. Hij is er van gek geworden, zegt hij. ‘Vroeger was ik een vrij kalm persoon. Ik had mijn eigen bedrijfje. Ik paste de software van gsm’s die van elders kwamen aan aan het Afrikaanse netwerk. Maar nu begin ik uit het niets te vechten. Een keer werd ik wakker en begon ik de vriend bij wie ik sliep zomaar te slaan. Alpha en anderen moesten langskomen om me te kalmeren.’

‘Het is een verdomde, drijvende gevangenis. Zo zien asielzoekers het eiland’, zegt Margherita Momigliano. Ze coördineert een project, Armonia, dat een restaurant runt voor een aantal groepen van kwetsbare asielzoekers en vluchtelingen op het eiland: mensen met een handicap of met medische problemen, zestigplussers, gezinnen van zwangere vrouwen.

Vrijwilligers maken eten klaar voor een aantal kwetsbare asielzoekers op Samos. ‘Dit eiland is een verdomde, drijvende gevangenis.’

© Ula Idzikowska

Samos is een gevangenis met veel bewakers. ‘Dit is een grensgebied, dat maar op twee kilometer afstand van Turkije ligt. Het is sterk gemilitariseerd. Je hebt hier de politie, grens- en kustwachters van Frontex (Europees agentschap, red.), de Griekse kustwacht, de veiligheidsdienst, het leger. Ze houden iedereen nauwlettend in de gaten. Asielzoekers worden voortdurend gecontroleerd. En wij ook.’

Agenten op Samos gebruiken hun macht geregeld om te intimideren. Ik mag het zelf ondervinden, wanneer ik met Al Hussein praat op straat, in het centrum van Vathy, en willekeurig gecontroleerd word door veiligheidsagenten in burgerkleding. ‘We deden toch niets verkeerd?’, vraagt Al Hussein me om bevestiging wanneer hij het voorval later aan zijn vriend Alpha vertelt. ‘We stonden gewoon op straat te praten.’

‘Veel jonge mensen kiezen hier voor een baan als politieagent omdat er niet zo veel andere opties overblijven.’

Juridische ngo’s die op Samos werken wijzen erop dat asielzoekers onevenredig worden beboet door de politie. Al voor de coronacrisis was de situatie op Samos gespannen, en tijdens harde coronalockdowns namen de controles toe. Asielzoekers kregen geregeld een boete van 300 euro omdat ze hun mondmasker niet droegen, ook als enkel de neus niet bedekt was. ‘De meeste Grieken liepen ook zo rond, maar ze worden niet geviseerd’, zegt Kastro, die uit Syrië vluchtte. We lopen samen door het centrum van Vathy terwijl hij vertelt. Zijn mond en neus zijn bedekt met een chirurgisch masker.

‘Samos zit gewoon vol agenten’, vertelt een plaatselijk journalist. Hij weet ook waarom: ‘Veel jonge mensen kiezen voor deze baan omdat er niet zo veel andere opties overblijven. Werken in toerisme? Dan moet je hard knokken, en het is onzeker werk. Als je een vaste baan bij de politie hebt, hoef je je daarentegen geen zorgen te maken over de toekomst. Bovendien loop je rond in een uniform en met pistool. Je hebt macht.’

Behalve voor controles op straat worden de agenten ook ingezet voor opdrachten in het vluchtelingenkamp, meer bepaald om de ‘isolatiezone voor coronapatiënten’ te bewaken. Al Hussein heeft er zelf tien dagen in doorgebracht. Hij herkent een van de agenten die ons op straat controleerde als bewaker van die zone.

Wat na de afwijzing?

Al Hussein doet familiair tegen de agent, maar hij is bang.

Na de tweede afwijzing van zijn asielaanvraag, in januari 2019, bleef Al Hussein toch op het eiland. Ook al moest hij volgens de wet binnen de 10 dagen ‘vrijwillig’ vertrekken. Maar hoe moest hij dat doen, zonder geld en zonder connecties? En waar moest hij naartoe?

In plaats daarvan leefde hij meer dan een jaar ondergedoken. ‘Ik liep gewoon heen en weer, heen en weer, om de politie te ontwijken. Ik sliep bij vrienden in de jungle. Ze gaven me wat te eten. Ik moest voortdurend alert zijn voor controles.’

‘Mensen blijven aanvragen indienen omdat ze in de procedure willen blijven. Dat geeft hen hoop dat ze op een dag toch erkend zullen worden als vluchteling.’

Al Hussein viel uiteindelijk door de mand. Hij belandde een half jaar lang in de gevangenis. Nu werd hem een advocaat toegewezen, die hem helpt om een vervolgaanvraag voor asiel in te dienen, met bewijs van bijkomende elementen.

Vorig jaar waren er 2700 van zulke vervolgaanvragen of ‘subsequent applications’ in Griekenland. De meeste kwamen van Pakistanen en Afghanen. Een groot deel van die aanvragen, 2372 om precies te zijn, was niet-ontvankelijk omdat ze geen nieuw element bevatten.

Mensen blijven aanvragen indienen omdat ze in de procedure willen blijven. Dat geeft hen hoop dat ze op een dag toch erkend zullen worden als vluchteling. Je krijgt de indruk dat de asieldienst zelf asielzoekers aanmoedigt om dat te doen, vertelt Mara Kessler van de juridische ngo Refugee Law Clinic. Maar vaak krijgen ze snel te horen dat hun aanvraag onontvankelijk is, en dan begint alles opnieuw. Kessler: ‘Sommige van onze cliënten dienen nu de derde aanvraag in.’

Maar het wachten en de onzekerheid eisen ook hun tol. Ze tarten het geduld, maar kwetsen ook de trots. ‘Ik moest vluchten wegens mijn politieke voorkeuren’, zegt Al Hussein. ‘Ik ben hier niet gekomen om te bedelen.’

Van vermoeidheid tot doodswens

In het vluchtelingenkamp op Samos breken regelmatig gevechten uit tussen verschillende groepen bewoners, vertellen Kastro, Al Hussein en Alpha. ‘Arabieren tegen Afghanen. Afghanen tegen Afrikanen. Er is niet veel nodig, mensen zijn gewoon opgefokt.’

Tijdens de maanden van harde lockdown liep de spanning op. Mensen mochten het kamp niet verlaten. Asielprocedures én alle activiteiten van ngo’s werden stilgezet. De onzekerheid en de opsluiting bleven aanhouden en hadden hun impact op de mentale gezondheid van de kampbewoners, vertelt klinisch psychologe Eva Petraki, die sinds het najaar van 2019 voor Artsen Zonder Grenzen werkt.

‘Er was niets te doen, dus mensen hadden al die vrije tijd om na te denken over hun leven’, vertelt Petraki. ‘Over waar ze waren, wat ze hebben meegemaakt. Flashbacks en opdringerige gedachten namen toe. Ze dachten ook meer na over de toekomst, en die gedachten waren negatief. Velen hebben pogingen ondernomen om zich beter in hun vel te voelen (bv. door vrijwilligerswerk, een gesprek met een psycholoog of andere activiteiten, red.), maar ervoeren die als zinloos. Ze gaven het op.’

De idee niet meer te kunnen, leefde bij veel mensen, zegt Petraki. ‘Een depressieve toestand die zich uitte in slaapproblemen, vermoeidheid, uitputting zonder iets te doen. In de toename van doodswensen, zelfmoordgedachten en -pogingen. Die zijn direct gekoppeld aan het perspectief van het nieuwe gesloten kamp dat opengaat, aan het langdurige wachten en aan de onzekerheid over de toekomst.’

Vorige week nog is het aantal zelfmoordpogingen gestegen. Onder meer een Congolese, die pillen innam na een mislukte poging om het eiland te verlaten.

‘Ik ben bang’, vertelt Henriette, een asielzoekster uit Kameroen, wanneer ik haar kom opzoeken in het kamp. ‘Als die man sterft, gaan de Congolezen woedend zijn. Dan wordt er misschien brand gesticht of gebeurt er iets anders. Ik ben bang.’

Alpha schudt het hoofd: ‘Europa weet niet wat het aan het doen is. Wat willen ze met dit alles bereiken? Dat we op een dag allemaal zelfmoord plegen?’

Extra trauma’s

De onzekerheid, de frustratie en een stijging van het drankgebruik leidden tot meer seksueel en gendergerelateerd geweld op het eiland.

‘Er is geen veilige plaats meer voor vrouwen’, vertelde een 20-jarige Afghaanse vrouw aan de ngo Glocal Roots, een Zwitserse vrijwilligersorganisatie die op Samos een safe space voor vrouwen beheert. ‘We zitten voortdurend in een stressvolle en onzekere omgeving. Ik verlaat mijn tent alleen als het echt moet.’

Een toilet in het onofficiële deel van het vluchtelingenkamp. Vrouwen zijn bang om het ‘s nachts te gebruiken, omdat de meeste verkrachtingen daar gebeuren, zegt een psychologe van Artsen Zonder Grenzen.

© Ula Idzikowska

Een Kameroense vrouw werd herhaaldelijk verkracht, maar kon geen veilige plek op het eiland krijgen.

Op dit moment wonen er ongeveer 250 vrouwen in het kamp. ‘Stel je voor dat je alleen in een jungle woont, omringd door meer dan duizend mensen, vooral mannen’, zegt Ana Molina. Ze is coördinatrice van de tweede veilige ruimte voor vrouwen op het eiland, opgericht door Samos Volunteers. ‘Het is uiterst moeilijk om je veilig te voelen als je blootgesteld wordt aan meerdere vormen van geweld.’

Ook al melden psychologen verkrachtingen aan het management van het kamp, er gebeurt niets. Een Kameroense vrouw werd herhaaldelijk verkracht, maar kon geen veilige plek krijgen. Ze bracht meer dan anderhalf jaar op het eiland door. ‘Ze probeerde zelfmoord te plegen door chloor te drinken’, vertelt Petraki, die therapeutische sessies hield met de vrouw.

‘In maart stuurde ze me ‘s avonds laat een WhatsApp-berichtje’, vervolgt de klinisch psychologe. ‘ “Ze zijn hier, ze vallen me aan, ik weet niet wat ik moet doen, kom me redden.” Waarschijnlijk begon ze te gillen, en dat moet de buurvrouw gealarmeerd hebben. Die nam haar de telefoon af en begon met me te chatten. In mijn gebrekkige Frans heb ik uitgelegd hoe ze de getraumatiseerde vrouw in het oog moest houden en troosten, tot we een nieuwe consultatie konden hebben’.

Artsen Zonder Grenzen doet op Samos vaak een beroep op buren als ondersteuning. ‘Vooral bij alleenstaande Afrikaanse vrouwen. Vaak zorgen de buren, en niet de autoriteiten, voor toezicht. En voor onmiddellijke tussenkomst, wanneer iemand zodanig bedroefd, wanhopig en hopeloos is dat ze zelfmoord als enige oplossing beschouwt.’

De cliënte van Petraki was al eerder meerdere keren seksueel misbruikt, in haar thuisland en onderweg. Smokkelaars dwongen haar tot prostitutie. Ze moest ook drugs verkopen. ‘Deze getraumatiseerde vrouw, met zo’n vreselijke achtergrond, moest drie keer verkracht worden om hier weg te mogen. Niemand bood haar bescherming’, herhaalt Petraki.

Je kan niet helen van seksueel geweld in een plaats waar je voortdurend op je hoede moet zijn. Al proberen sommige hulpverleners wel een verschil te maken. Diotima, een organisatie gespecialiseerd in gendergerelateerd geweld, organiseert consultaties in de hotspot van Samos. ‘We bieden vier of vijf sessies aan aan de overlevers van seksueel geweld, en daarin werken we aan acceptatie’, legt psychologe Sissy Vazirgiantziki uit. ‘We streven ernaar dat de persoon in kwestie zich niet meer schuldig voelt voor wat er is gebeurd. Wanneer er behoefte is aan langdurige therapie, verwijzen wij mensen door naar organisaties die die aanbieden.’

Leren leven met zo’n trauma duurt ook al heel lang bij “gewone” mensen die werk, huis en een dagelijkse routine hebben, benadrukt Vazirgiantziki. ‘Dus stel je eens voor wat voor een uitdaging het moet zijn voor mensen die aan chronische stress lijden en die eerder al trauma’s opliepen, door de reis en door eender welke vervolging in het thuisland.’

Binnenkort opgesloten?

Met geld van de EU wordt nu een nieuw vluchtelingenkamp gebouwd. Maar dat lijkt voor de bewoners van het huidige kamp net de druppel die de emmer zal doen overlopen. De ongerustheid en de zelfmoordpogingen zijn sterk toegenomen. Door het gebrek aan informatie en door het perspectief van mogelijke opsluiting in dat nieuwe kamp.

‘Het kamp moest eigenlijk al lang af zijn’, vertelt Armonia-coördinatrice Momigliano. ‘Wanneer mensen zullen worden overgeplaatst, is onzeker. Er is nu sprake van september, maar niets is zeker. De autoriteiten ontwijken ook onze vragen over de aard van het kamp. Niemand weet of het nu om een open of gesloten faciliteit zal gaan.’

Het nieuwe vluchtelingenkamp op Samos, dat binnenkort open zou gaan. ‘Niemand weet of het om een open of gesloten kamp zal gaan.’

© Ana Molina

Sommige mensen zijn zo vastberaden dat ze het eiland proberen te verlaten, het koste wat het kost. De controles zijn minder streng geworden, krijg ik te horen bij verschillende ngo’s. Momigliano: ‘Een aantal mensen koopt een ticket voor de ferry. Wanneer de politie geen documenten controleert, kan die poging succesvol zijn. Wie zich geen ticket kan veroorloven, kruipt onder een auto die de ferry op gaat, maar zij worden meestal gevonden.’

Anderen smeken om een ‘bewijs van psychologische nood’. Want met een aanvaard bewijs, van een psychiater in het ziekenhuis, mag je het eiland verlaten. De psychologen van Artsen Zonder Grenzen reiken wel een attest uit, maar de autoriteiten aanvaarden dat niet omdat dat een ngo is. Maar een afspraak maken is erg moeilijk, zo klinkt het daar. ‘Je situatie moet echt uitzichtloos zijn.’

Het nieuwe kamp ligt op 15 kilometer van hoofdstad Vathy, 40 minuten lopen naar het dichtste dorpje Mitilini, ver uit het zicht van de andere bewoners van Samos. ‘Het is duidelijk dat niemand op deze plek wil zijn, dit niemandsland zonder schaduw, weg van ngo-projecten die hen iets om handen geven’, zegt Momigliano.

‘Ook al zijn de omstandigheden in het huidige kamp verschrikkelijk, mensen kunnen zich er ten minste een beetje ontspannen’, zegt ook psychologe Vazirgiantziki. ‘Door in Vathy te gaan wandelen, naar het strand te gaan of koffie te gaan drinken. Dat zal vanuit het nieuwe kamp niet meer mogelijk zijn.’

Sommige asielzoekers op Samos werden overgebracht naar afgelegen kampen op het vasteland. ‘We merken dat deze mensen daaronder lijden. Ze missen het contact met de buitenwereld’, zegt de psychologe.

Heen en weer

Al Hussein houdt zichzelf bezig om te vermijden dat hij teveel nadenkt, na bijna drie jaar op het Griekse eiland. ‘Ik loop heen en weer, heen en weer. Ik probeer me te informeren over hoe het zit met mijn aanvraag. Ik regel eten. Ik moet iets om handen hebben. Anders houd ik het niet langer vol.’

Volgens statistieken van UNHCR verblijven er momenteel iets minder dan 1500 mensen in de hotspot van Vathy, de hoofdstad van het Griekse eiland Samos. In september 2020 ging het om bijna 5000 mensen. Doordat de Griekse kustwacht en Frontex migranten op de Middellandse Zee letterlijk terugduwen (de beruchte illegale pushbacks), komen er ook al een tijdje zo goed als geen mensen meer aan op de Griekse eilanden.

Medewerkers van ngo’s geven aan dat de recente cijfers over Samos niet helemaal juist zijn, omdat ze geen rekening houden met mensen die ‘uit het systeem liggen’: zij van wie de asielaanvraag al twee keer werd afgewezen, en ook erkende vluchtelingen die nog steeds op de nodige documenten wachten en bovendien geen middelen hebben voor een eigen woning.

Bij mijn aankomst op het eiland twee weken geleden waren er 1700 mensen in het kamp. Elke week vinden nu transfers naar het Griekse vasteland plaats. Maar ook daar blijft de situatie uitzichtloos, wegens het gebrek aan degelijke opvang en integratieprogramma’s.

Dit artikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.