De man die een Amazonebrand bluste en daarvoor gevangenisstraf riskeert

João Romano verruilde in 2017 het drukke São Paolo voor een boswoning in Alter do Chão. Hij richtte er een vrijwillig brandweerkorps op.

© Tinko Czetwertynski

De Braziliaanse politie zette de wereld op zijn kop: ze beschuldigde vier brandweerlieden en een ngo ervan dat ze de septemberbosbranden in Alter do Chão hadden veroorzaakt. De ware verdachten lijken buiten schot te blijven. Een verhaal over brand, Kafka en onroerend goed in de Amazone.

João Victor Pereira Romano staat nog altijd onder huisarrest. ‘Ik moet elke avond om 9 uur thuis zijn en in het weekend mag ik het huis helemaal niet uit’, vertelt Romano. Hij is 27 en oprichter van de vrijwillige brandweer in Alter do Chão. Vorig jaar in september vernietigden branden zo’n 1175 hectare bos ten oosten van dat stadje, dat in het Amazonegebied ligt en jaarlijks zo’n 200.000 toeristen trekt.

Romano was als een van de eersten ter plaatse, in een poging om de vlammen te bedwingen. Aanvankelijk kreeg hij niets dan lof. Maar op 26 november nam het verhaal plots een kafkaëske wending toen hij en drie collega’s werden gearresteerd wegens brandstichting.

‘De politie viel om half zeven ’s ochtends binnen’, zegt Romano. ‘Ik was natuurlijk in shock, maar bleef verrassend kalm. Omdat ik wist dat ik niets fout had gedaan, bedacht ik me achteraf. In de gevangenis werden we goed behandeld. Ze schoren alleen ons haar af, alsof we al schuldig waren. Het grootste probleem voor mij was het eten. Ik ben strikt vegetariër.’

Romano zat uiteindelijk maar drie dagen vast. Volgens de politie zouden hij en zijn vrienden de bosbranden aangestoken hebben met het doel om fondsen te werven. Maar het openbaar ministerie van de noordelijke deelstaat Pará was niet onder de indruk van het bewijs en gaf de politie opdracht het onderzoek over te doen. Zo lang dat duurt, blijft Romano onder huisarrest.

Vrijwillige brandweer

Romano komt oorspronkelijk uit São Paolo, maar woont sinds 2017 in Alter do Chão. Hij werkte met plezier in de filmindustrie, maar het leven in de grote stad begon hem steeds meer tegen te staan. In 2016 pakte hij zijn motorfiets en vertrok. Hij verbleef een tijdlang in Chapada dos Veadeiros, een nationaal park ten noorden van Brasilia, voordat hij een jaar later in het mooie Alter do Chão belandde.

Hij woont met zijn Franse vriendin en twee dochtertjes in een houten huis in het regenwoud net buiten de stad. Het is er warm en vochtig. Behalve af en toe een auto in de verte hoor je niets dan een oorverdovend orkest van krekels. Zonnepanelen zorgen voor de elektriciteit. De koelkast, een houten box met gaas ervoor, hangt aan het plafond.

Alter do Chão is de laatste jaren uitgegroeid tot een toeristische trekpleister. Maar dat succes bedreigt het Amazonebos vlak bij het stadje.

© Tinko Czetwertynski

‘Een vriend in Veadeiros vertelde me over hoe de vrijwillige brandweer in de Verenigde Staten en Australië functioneert’, zegt Romano, terwijl hij een sigaret rolt. ‘Toen een houten huis in brand vloog, net nadat ik hier aankwam, was dat als een teken. Dat was het moment we de vrijwillige brigade opstartten.’

Dat deden ze in samenwerking met de brandweer in het veertig kilometer verderop gelegen Santarém, met 300.000 inwoners de tweede grootste stad Pará. De vrijwilligers volgden cursussen, haalden hun diploma eerste hulp, en zetten een waarschuwingssysteem op onder de inwoners. In geval van nood namen ze altijd eerst contact op met de brandweer.

‘Dit is een poging om mensen die de Amazone willen beschermen te ontmoedigen.’

‘De branden in september waren groter dan het jaar ervoor, maar onze aanpak was precies hetzelfde’, legt Romano uit. ‘Wij verwittigden Santarém en waren als eerste ter plekke om te proberen te voorkomen dat het vuur zich verspreidde. Een uur later arriveerde de brandweer.’

Vier dagen lang brandde het aan de baai gelegen gebied. 1600 voetbalvelden savanneachtig bos gingen verloren.

Na de branden lanceerde Romano een campagne voor fondsenwerving. Vooral vrienden en familie maakten een bedrag over, maar ook het Wereldnatuurfonds (WWF), opdat ook elders vrijwillige brigades konden worden opgezet. Alles leek op de goede weg. Tot de arrestaties op 26 november, dus.

Van de vier verdachten bleef Romano als enige in Alter do Chão. ‘Ik snap wel dat de anderen vertrokken’, zei hij. ‘Zij waren bang. Ik bleef. Wat moest ik anders? Ik woon hier. Mijn gezin woont hier. Wij hebben van bij het begin meegewerkt aan het politieonderzoek en ik heb alle vertrouwen in een goede afloop.’

Romano voelt er verder weinig voor om te filosoferen over het hoe en waarom van de zaak. Zijn vriendin is iets meer uitgesproken. ‘Ik denk dat het onderzoek vooral dient als waarschuwing’, zei ze. ‘Het is een poging om mensen die de Amazone willen beschermen te ontmoedigen.’

Project Gezondheid en Geluk

De dag dat Romano gearresteerd werd, viel een zwaarbewapende politie-eenheid ook het hoofdkwartier van Projeto Saúde e Alegria (Project Gezondheid en Geluk, PSA) binnen. Met zestig werknemers is PSA een van de grootste ngo’s in Pará. Het richt zich vooral op gezondheidszorg en duurzame ontwikkeling aan de overzijde van de Tapajós, de nabijgelegen rivier.

‘De politie nam zo’n 8000 documenten en 8 computers in beslag’, zegt Caetano Scanavinno, codirecteur van PSA. ‘Eind december, nadat ze alles gekopieerd hadden, kregen we de meeste documenten terug. Maar niet allemaal. Ook wachten we nog altijd op vier computers.’

Caetano Scanavinno, het gezicht van Projeto Saúde e Alegria (Project Gezondheid en Geluk)

© Tinko Czetwertynski

De inval en inbeslagname leidden vooralsnog niet tot nieuwe beschuldigingen. Ze creëerden wel een atmosfeer van angst.

Volgens de politie van Santarm is PSA het brein achter de vrijwillige brandweerbrigade en dus verantwoordelijk voor het zogenaamdecomplot om met de bosbranden fondsen te werven.

‘Er is geen enkele officiële link tussen ons en de vrijwillige brigade’, zegt Scanavinno. ‘Wij kennen de jongens natuurlijk. Alter do Chão is maar een dorp. Enkelen van hen hebben wel wat freelance werk voor ons gedaan. En wij staan achter hun missie. Het is een geweldig initiatief en wij proberen waar mogelijk te helpen. Vorig jaar stelden we onze hospitaalboot ter beschikking. Maar zij zijn geen deel van onze organisatie. Wij vertellen hen niet wat te doen.’

Ondanks de inval en de inbeslagname kwam de politie nog niet met nieuwe beschuldigingen. Wel creëerden ze een atmosfeer van angst. Zo weigert Scanavinno de zaak per mail of telefoon te bespreken. Hij is ervan overtuigd dat hij wordt afgeluisterd: ‘Ik vrees dat de politie de kleinste misstap zal aanwenden om ons te doen sluiten.’

Maar het gaat niet alleen om PSA. Caetano Scanavinno en zijn broer Eugenio, een dokter, wonen al jaren in Alter do Chão en zijn daar heel actief. Vorig jaar organiseerden zij de oppositie tegen een voorstel om de juridische status van het gebied tussen Alter do Chão en Santarém te wijzigen. Momenteel is zo’n 161 vierkante kilometer beschermd als Área de Proteção Ambiental (PAP).

‘Dat betekent dat tachtig procent van de vegetatie intact moet blijven wanneer er gebouwd wordt’, aldus Scanavinno. ‘Het voorstel wilde de hele regio herdefiniëren als stedelijk gebied, wat betekent dat alles gekapt zou mogen worden. Stel je voor hoeveel miljoenen dat waard is met het oog op onroerend goed.’

Vader Silas, zoon Gildson

Alter do Chão is de laatste jaren uitgegroeid tot een toeristische trekpleister, en de prijzen van land en onroerend goed zijn enorm gestegen. Voorlopig heeft het stadje haar karakter weten te behouden. Zo is er amper hoogbouw. Maar het spreekt vanzelf dat tal van investeerders de lokale regelgeving liever anders zien.

Aankondiging voor Ilha Bela, een nieuw appartementencomplex in aanbouw in Alter do Chão. Tal van investeerders zijn geïnteresseerd in het stadje.

© Tinko Czetwertynski

Het is op zijn zachtst gezegd nogal eigenaardig dat de lokale politie deze piste nauwelijks heeft onderzocht als oorzaak van de brand. En dat terwijl het openbaar ministerie in november uitdrukkelijk aangaf dat het onderzoek van de federale politie sinds 2015 wijst op ‘illegale land invasie, bezetting en speculatie over onroerend goed’, als de voornaamste oorzaak van milieudegradatie in Alter do Chão.

In die richting wees ook de burgemeester van Santarém, Nelio Aguiar, vorig jaar in september. Reportér Brasil publiceerde een geluidsopname van een telefoongesprek waarin Aguiar met de gouverneur van Pará spreekt. Hij vertelt de gouverneur dat de bosbranden van vorig jaar september plaatsvonden in een gebied van ‘land invaders’, binnendringers van het land, met de politie achter hen.

Dat is in Alter do Chão nauwelijks een geheim. Iedereen weet om wie het gaat, al wordt zijn naam met een zekere angst uitgesproken: Silas da Silva Soares. In 2018 werd deze ex-politieman tot 6,5 jaar cel veroordeeld wegens landbezetting en ontbossing in het gebied waar de bosbranden plaatsvonden. Hij is sindsdien voortvluchtig.

Soares claimt dat hij onschuldig is omdat de inbeslagname en ontbossing plaatsvonden voordat het gebied in 2003 een beschermde status kreeg. Ondanks de rechterlijke uitspraak verkocht Soares naar verluidt al zo’n veertig percelen grond, onder andere aan enkele openbare gezagsdragers.

In het regenseizoen overstroomt een deel van Alter do Chão. Het Floresta Encantada (betoverde bos) overstroomt dan en trekt toeristen.

© Tinko Czetwertynski

Silas da Silva Soares werd veroordeeld tot 6,5 jaar cel maar vluchtte. Zoon Gildson houdt nu een oogje in het zeil, met veel lawaai en geweld.

Bij afwezigheid van vader Soares is het zoonlief Gildson die een oogje in het zeil houdt.

Dat doet hij nogal luidruchtig. Een van de hoogtepunten van een bezoek aan Alter do Chão is een kanotocht door het Floresta Encantada (“het betoverde bos”). Met hoog water ligt dat half onder water en dat geeft een fabelachtig effect, vandaar. Maar tegenwoordig blèrt er vaak ergens halverwege een stereo van Gildson en zijn maten die aan de baai een feestje houden.

Niemand durft er iets van te zeggen, want de naam Gildson wordt met nog meer angst uitgesproken dan die van zijn vader. Gildson oogt als een pitbull en is sergeant in de Grupo Tático Operacional, een elite commando-eenheid binnen de militaire politie.

Op 28 juni 2018 beschoot Gildson op klaarlichte dag een auto in Santarém. Met twaalf kogels doodde hij de 42-jarige bestuurster en verwondde hij drie minderjarige inzittenden. Gildson beriep zich op zelfverdediging. Er zou vanuit de auto een vuurwapen op hem zijn gericht. Maar daar is nooit een spoor van gevonden. Waarschijnlijker is dat hij een persoonlijk geschil met de bestuurster had. Om die reden klaagde het openbaar ministerie hem aan wegens moord.

Gildson zat vier maanden in een militaire gevangenis, maar kwam eind 2018 op vrije voeten omdat de rechter hem geen gevaar achtte voor de openbare veiligheid. Het onderzoek gaat intussen verder.

Op 23 augustus 2019 stond Gildson weer voor de rechter, ditmaal op verdenking van drugshandel en een gewapende overval. Hij werd vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs.

‘Met Bolsonaro is het hele klimaat veranderd’, zegt Scanavinno, de codirecteur van de ngo PSA in Pará. ‘Voordien zeiden politici als Dilma en Temer dat ze om de Amazone gaven, om ze vervolgens te exploiteren. Het verschil met Bolsonaro is dat hij er open over is. Hij heeft instellingen en regelgeving verzwakt en landroof beloond. Hij heeft een klimaat gecreëerd waarin mensen voelen dat ze kunnen pakken wat ze willen. Dat is in Alter do Chão niet anders.’