Wantoestanden aan de grens van Polen met Belarus
‘We zijn net een bal die ze van de ene kant naar de andere trappen’
De mensenrechten aan de Pools-Belarussische grens worden geschonden, stelt Amnesty International in een pas verschenen rapport. Er zou sprake zijn van illegale gedwongen terugkeer. MO*medewerker Ula Idzikowska trok pas naar de regio. ‘Als we durfden terug te komen, gingen ze ons vermoorden.’
Pools parlementslid en activist Franciszek Sterczewski werd met geweld tegengehouden toen hij eten en medicijnen naar de migranten en vluchtelingen wilde brengen.
© Karol Grygoruk
De mensenrechten van vluchtelingen aan de Pools-Belarussische grens worden geschonden, stelt Amnesty International in een pas verschenen rapport. Er zou sprake zijn van illegale gedwongen terugkeer. MO*medewerker Ula Idzikowska trok pas naar de regio en kon er spreken met enkele vluchtelingen. ‘Als we durfden terug te komen, gingen ze ons vermoorden.’
Update 30 september 2021
Polen maakt zich schuldig aan mensenrechtenschendingen, stelt Amnesty International in een nieuw rapport. Via satellietbeelden kon de organisatie aantonen dat een groep Afghaanse vluchtelingen van de ene dag op de andere de grens over werd gezet.
Lees meer hierover onderaan dit stuk.
‘Weet je dat er gisteren vier mensen zijn gestorven? Mijn zussen! Mijn twee zussen zijn nog altijd ergens aan de grens. Ik heb vier dagen niets meer van hen gehoord’.
Helene Almoeallem heeft tranen in haar ogen. In gebroken Engels vertelt ze hoe ze vanuit Damascus in een nachtopvang voor daklozen en migranten in de Poolse stad Białystok terecht kwam. Helene, haar man Faisal en een vriend van hen, de negentienjarige Mayar Obied beschouwen het als een mirakel dat ze nog leven. Ze dachten dat ze in de moerassen van het Oerbos van Białowieża aan de grens met Belarus zouden eindigen, tussen wolven en Europese bizons.
Ik weet heel goed wie Helene bedoelt. Afgelopen zondag stierven drie Iraakse mannen door onderkoeling, zo liet het Poolse Openbaar Ministerie weten na een eerste autopsie. De vierde overledene is een vrouw van 39 die in een Belarussisch grensdorp werd gevonden. Volgens de Belarussische grenswachters waren er drie kinderen, een man en een oudere vrouw bij – allemaal gedwongen door de Poolse grensbewakers om terug te keren naar Belarus. Ze zouden bedreigd zijn met wapens.
Pushbacks
De zogenaamde pushbacks, waarbij migranten en vluchtelingen worden gedwongen om de grens weer over te steken zonder de kans te krijgen om asiel aan te vragen, zijn een gangbare praktijk aan de grens van Polen met Belarus. Helene en Faisal hadden vier pogingen nodig om in Polen te raken, Mayar drie.
Sinds juni voert Belarus operatie Sluisdeur (Floodgate in het Engels, Śluza in het Pools) uit. Daarbij richt president Loekasjenko zich tot migranten en vluchtelingen die Europa willen bereiken. Belarus brengt ze naar de grens met Polen, Letland en Litouwen. Loekasjenko zou op die manier druk willen uitoefenen op de Europese Unie. De EU voerde sancties in tegen Belarus omdat het regime van Loekasjenko repressief optreedt tegenover Belarussische demonstranten, oppositieleden en journalisten sinds de presidentsverkiezingen van 2020.
Eind 2010 trachtte Belarus een gelijkaardige crisis te veroorzaken, meent de Belarussische journalist Tadeusz Giczan. Toen om financiële hulp van de EU te verkrijgen. Het werkte, want Minsk ontving enkele tientallen miljoenen euro’s aan hulp. Volgens Giczan is Centrkurort, het staatsbureau voor toerisme, verantwoordelijk voor de overdracht van mensen naar Belarus. Die komen meestal als toeristen naar het land en worden dan naar de EU-grens gebracht. Aanvankelijk ging het vooral om mensen uit Irak.
Volgens beschrijvingen die op het internet circuleren is het eenvoudig om via Belarus de EU te bereiken. De belangstelling voor reizen vanuit Irak nam afgelopen zomer zodanig toe dat Iraqi Airways het aantal vluchten verhoogde, tot de EU tussenkwam. Toch bereiken mensen Minsk nog steeds, bijvoorbeeld door een overstap via Istanboel. Zo kwamen Helene en Faisal in Minsk terecht. Naast Syriërs en Irakezen komen ook mensen uit Kameroen, Congo, Sri lanka of India in het niemandsland tussen Belarus en Polen terecht.
‘We zijn net een bal die ze van de ene kant naar de andere trappen’, vertelt Mayar. ‘Kijk, ze sloegen op mijn enkel. Hij is nog niet helemaal genezen.’ De jongen rolt de pijp van zijn zwarte joggingbroek omhoog en toont de korsten en littekens van de slagen van een matrak.
‘Als we durfden terug te komen, gingen ze ons vermoorden.’
Bij de eerste poging pakten de Poolse grenswachten zijn sim- en geheugenkaart af. Daarna escorteerden ze Mayar en vijf andere personen met wie hij samenliep naar de grens. ‘Ze lieten ons daar achter. Maar de Belarussische grenswachters zeiden dat we direct terug moesten. En als we durfden terug te komen, gingen ze ons vermoorden.’
Mayar wilde een nieuwe simkaart kopen, maar dat mocht niet. ‘Het is jouw probleem, niet het mijne, kreeg ik te horen. Ik smeekte hen om me terug naar Minsk te laten gaan. Ik was uitgeput, ik kon niet meer.’
De tweede keer liep Mayar vier dagen alleen, waarvan drie dagen zonder eten en een dag zonder water. En zonder veel kleren aan. ‘Ik liet mijn rugzak achter omdat ik geen energie meer had om hem te dragen’.
Hij zocht de weg met de offlineversie van Google Maps. Toen hij dacht dat hij dood zou gaan, bereikte hij een dorp. ‘Ik kreeg er warme groentesoep. Helaas stonden er na een uur ook grenswachters.’
Mayar begint te hoesten. Astma was, net zoals koude en duisternis, zijn grootste vijand. Toen hij bij zijn poging in een ziekenhuis belandde, stelde de dokter niet alleen fysiek maar ook mentaal extreme uitputting vast.
Noodtoestand
Helene had ook een zenuwinzinking toen ze wakker werd in een ziekenhuis. ‘Ik was heel zenuwachtig. Ik bleef maar roepen: waar is Faisal? Waar zijn mijn zussen?’ Deze kleine vrouw met grote, donkere ogen weet nog altijd niet waar haar zussen Boushra en Rana zijn. ‘De grenswachters liegen voortdurend tegen ons. De ene keer zeggen ze dat ze naar een vreemdelingencentrum zijn gebracht, de andere keer dat ze opnieuw aan de grens zijn’.
Sinds het invoeren van de noodtoestand mag niemand bepaalde zones aan de Pools-Belarussische grens nog betreden, behalve de bewoners.
Helene vraagt me of ik er heen kan om rond te vragen. Ze lijkt niet te beseffen dat het onmogelijk is. Sinds de noodtoestand werd ingevoerd op 183 plekken mag niemand die zones nog betreden, behalve de bewoners. Het gebied reikt ongeveer 3 km diep van de 400 km lange grens met Belarus en gedeeltelijk ook Litouwen en Oekraïne.
De noodtoestand ging van kracht op de nacht van 2 op 3 september, voor 30 dagen en wordt hoogstwaarschijnlijk verlengd. Plaatsvervangend hoofd van het ministerie van Binnenlandse Zaken had het in een radio-interview over ‘een ontzettende, dagelijkse druk op de buitengrens’ en ‘de golf van pogingen om de grens over te steken’.
De Poolse Grenswacht tweet regelmatig over de ‘verhinderde’ pogingen om de grens op een irreguliere manier over te steken. Op 21 september ging het om 169 pushbacks op 188 pogingen. Het is onduidelijk hoeveel mensen Polen proberen te bereiken, omdat de statistieken telkens over de pogingen gaan.
In Szudzialowo bereiden soldaten van de Poolse grenswacht zich voor op het terreinwerk.
‘Zo kun je gemakkelijk de publieke opinie manipuleren, want die cijfers mogen best hoog lijken als je er niet bij vermeldt dat het om het aantal keren gaat en niet om afzonderlijke personen. We horen van sommige mensen dat ze al tien keer probeerden’, zegt Anna Dąbrowska. Ze is voorzitster van de ngo Homo Faber, die de situatie aan de grens monitort.
Dąbrowska is zichtbaar ten einde raad. ‘We weten niet meer wat we moeten doen. Het is duidelijk dat de regering de noodtoestand invoerde zodat niemand de mensenrechtenschendingen aan de grens kan monitoren. We horen alleen van migranten en vluchtelingen die we ontmoeten wat daar gebeurt. Ze vertellen ons over de Poolse grenswachters die naar hen schreeuwen en hen naar de grens “begeleiden” en de Belarussische soldaten die dicht bij hun voeten schieten.’
Nieuwe route
Mayar is ook niet ontsnapt aan het geweld. ‘De Belarussische politieagenten dwongen me op mijn knieën, de ene sloeg met zijn vuist op mijn slaap. Ze richtten hun wapen op me, net boven mijn hoofd. Ik smeekte om me niet te vermoorden’.
‘De Belarussische politieagenten dwongen me op mijn knieën, de ene sloeg met zijn vuist op mijn slaap.’
De jonge man is nog altijd in de war. Hij kan niet geloven dat hij veilig is. Sinds zaterdag verblijft hij in de nachtopvang, naast het treinstation in Białystok. Stichting Dialog, die de plek runt, heeft een overeenkomst met de Grenswacht: mensen die de grens op een irreguliere manier overstaken, maar niet in een gesloten centrum kunnen verblijven door een slechte fysieke of mentale toestand komen hier terecht.
Mayar en Helene met haar man brachten maar een dag door in een gesloten centrum. Ze werden onmiddellijk overgeplaatst. Mayar: ‘Ik herhaalde dat ik er niet kon blijven. Er waren te veel mensen, ik had rust nodig. Ik werd getriggerd door het minste geringste geluid.’
In de kleine opvang van de Stichting Dialog met vier kamers is het aanzienlijk rustiger, zegt Mayar. ‘Veel beter dan in het bos!’ Hij begint te lachen. Behalve hem wonen er momenteel drie Somalische vrouwen en twee Syrische families.
‘Het is uiteraard veel beter dan in een gesloten centrum, maar nog altijd is het niet gemakkelijk. Je hebt hier geen privacy’, zegt Helene. ‘We willen hier niet blijven. We zouden graag naar België gaan. Ik heb familie in Brugge.’
Ook Mayar reist het liefst door. Naar Nederland, waar zijn oom woont. Hij heeft ook een oudere broer die in 2015 Duitsland bereikte voor de Balkan-route werd gesloten.
Een grenspaalt vlakbij het dorpje Ozierany Male.
De nieuwe route, via Minsk, is heel bekend in Syrië en Irak, verzekert Helene. Het vertrek vanuit Irak is gemakkelijker en hierdoor goedkoper. Er zijn minder controles op de luchthaven. Mayar reisde vanuit Erbil, waar hij twee jaar heeft gewoond om zijn ouders financieel te ondersteunen.
De nieuwe route, via Minsk, is heel bekend in Syrië en Irak, verzekert Helen.
‘Maar het lukte alleen in het begin om geld naar huis te sturen. Een vriend leerde me hoe ik haar moest knippen. Ik vond werk als kapper. Maar met de uitbraak van de pandemie verdiende ik net genoeg om te overleven. Ik zette alles op een rekening en vertrok. Het Midden-Oosten is echt geen plek om te leven. Wat kan ik daar doen? Er is geen werk. De hele regio is onstabiel.’ Mayar zegt dat hij in Irak noch in Syrië zijn droom over een vreedzaam bestaan kan verwezenlijken.
Netwerk van ngo’s
De medewerkers van de Stichting Dialog ogen ontmoedigd. ‘We bieden hen psychosociale en juridische ondersteuning, maar ze vluchten vaak weg naar Duitsland’, vertellen ze.
In Polen bestaan geen integratieprogramma’s. Het zijn ngo’s en initiatieven van onderop die voor de opvang en integratie van nieuwkomers zorgen. Maar die hebben het niet onder de markt sinds de regerende partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) aan de macht is.
Dąbrowska: ‘Sinds 2015 kampen we met intimidatie en belemmert de overheid ons werk. Het begon met de wijzigingen in de toekenning van de Europese fondsen. De cel die eerder het proces in goede banen leidde werd opgeheven. Er werden nieuwe criteria opgesteld, die naar ons gevoel onduidelijk waren. De hele procedure was niet meer transparant. Op een gegeven moment besloten we om niet meer deel te nemen aan de oproepen van de overheid. We wilden niet geassocieerd worden met de anti-immigratie- en anti-lgbtqa+-retoriek.’
In 2016 bundelden de ngo’s die werken rond integratie en opvang van migranten en vluchtelingen hun krachten. ‘Het is de enige manier om in deze context te overleven en zinvolle oplossingen uit te werken. Op dit moment werken we ook zij aan zij aan de grens, ondersteund door mensen en media die recentelijk genoeg doneerden, zodat we ons werk kunnen voortzetten.’
Dąbrowska is een lid van Grupa Granica (vrij vertaald: Grensgroep). Het is een netwerk van ngo’s dat acties onderneemt om de humanitaire crisis aan de grens het hoofd te bieden. Ze voeren zoekacties uit in bossen om eerste hulp te verlenen, volmachten te verzamelen en inventariseren wie ze zijn tegengekomen om de druk op de autoriteiten uit te oefenen als mensen plots zouden “verdwijnen”. Daarnaast bieden ze ook juridische bijstand en bezoeken ze lokale gemeenschappen om de situatie aan de grens te bespreken en de eventuele angsten en twijfels weg te nemen.
Gisteren vonden ze een groep van 11 mannen naar wie ze sinds dinsdag op zoek waren. ‘Mensen zijn ontzettend bang geworden sinds de Poolse grenswachters massaal pushbacks uitvoeren. Ze sturen ons waar ze zijn, maar vertrekken meestal weer voor we tot bij hen geraken’, legt de arts Paulina Bownik uit. Ze deed tevergeefse pogingen om medische hulp te verlenen aan migranten en vluchtelingen in Usnarz Górny.
De groep van 11 mannen waar ze het over heeft, dwaalde de laatste drie weken rond in de bossen. ‘Ze hadden al dagen niet gegeten en waren doorweekt’, klinkt het in een Facebookpost van Grupa Granica. ‘Ze konden niet verder en sliepen op de grond. Ze stortten zich op het eten en de kleren die we hadden meegebracht. Ze smeekten om hen niet in het bos achter te laten, maar om hen naar een opvangcentrum te brengen, zelfs nadat we hadden uitgelegd dat het op een gevangenis lijkt.’
‘De paramedicus besloot dat ze allemaal in het ziekenhuis moesten worden opgenomen vanwege onderkoeling, maar toen de Grenswacht arriveerde, werden er maar drie personen naar het ziekenhuis gebracht. Die waren er zo erg aan toe dat er bijna geen contact met hen was. De rest werd weggevoerd in een vrachtwagen.’
De activisten blijven druk uitoefenen, zodat de mannen in een opvangcentrum worden ondergebracht. ‘Zolang het maar niet terug naar het bos is.’ Enkele dagen later, terwijl ik dit stuk schrijf, krijg ik een berichtje van Mayar: ‘De zussen zijn veilig in een ziekenhuis. Ze stellen het goed’.
Update 30 september 2021: Amnesty International: ‘Er is sprake van onrechtmatige pushbacks’
32 Afghaanse migranten en vluchtelingen aan de grens tussen Polen en Belarus zitten al sinds 18 augustus zonder voedsel, drinkwater, onderdak en medicijnen. Dat blijkt uit een nieuw rapport van Amnesty International.
Ze dienden alle 32 een aanvraag in voor internationale bescherming in Polen. Maar aan de hand van satellietbeelden kon Amnesty International vaststellen dat de groep van de ene dag op de andere terug de grens was overgezet naar Belarus. De mensenrechtenorganisatie spreekt daarom van onrechtmatig gedwongen terugkeer.
‘Al wekenlang houdt Polen de groep mensen op wrede manier vast aan de grens’, zegt Eve Geddie van Amnesty International. ‘Onze analyse laat zien dat hun positie op 18 augustus van Polen naar Belarus verschoof, wat sterk suggereert dat zij slachtoffers waren van een onrechtmatige pushback.’
Polen riep de noodtoestand uit, waarmee het journalisten, activisten en ngo’s op afstand houdt. Daarom moest Amnesty voor zijn onderzoek gebruik maken van satellietbeelden om de situatie op te volgen. Ondertussen gaat de situatie achteruit. Al vijf mensen kwamen om het leven door onder andere onderkoeling. ‘De Poolse overheid creëerde deze hachelijke situatie voor de Afghaanse vluchtelingen. De noodtoestand is niet legitiem en moet daarom worden opgeheven.’
(Cassandra Backx)