‘Moeten wij sterven op het kerkhof van de internationale gemeenschap?’

‘Hier stopte niet lang geleden de stad’, wijst Christophe Muyisa. We rijden met de vrijwilligers van jongerenbeweging Filimbi naar de rand van de stad Goma. De weg die naar Sake leidt, is in enkele maanden tijd onherkenbaar veranderd. Langs de kant van de weg buigen mensen takken om en spannen er een zeil over.

Na drie decennia conflict is Goma uit zijn voegen gebarsten. Eind vorige eeuw telde de provinciehoofdstad naar schatting nog zo’n 200.000 inwoners. In amper 25 jaar tijd groeide de bevolking aan tot 2 miljoen. En dat was nog voor het recente offensief van de rebellengroep M23.

Sinds maart 2022 zijn er volgens het VN-migratieagentschap (IOM) maar liefst 1,5 miljoen nieuwe ontheemden bij gekomen. Het is een direct gevolg van het offensief van M23, die hiervoor steun krijgt van Rwanda. In maart van dit jaar ontstond een nieuw front in het stadje Sake, en vluchtten in tien dagen tijd maar liefst 250.000 mensen naar Goma.

De wagen van Filimbi stopt in Muganga, ooit een dorp maar nu een buitenwijk van Goma. Muyisa parkeert de wagen op een plek waar naar schatting 500 families kamperen op een terrein minder dan een voetbalveld groot. De jongeren van Filimbi delen groene zakken met gedroogde vis uit. ‘Wat is dit precies?’, vraagt een vluchtelinge. Ze is niet vertrouwd met het eten, maar is blij met de schenking. ‘Het is de eerste hulp die we zien’, legt ze uit.

Graçe Kyalukundi werkte een tijd als tolk voor de VN-blauwhelmen in Kitchanga. Het stadje was in 2013 volledig vernield door rebellen van APCLS (Alliance des patriotes pour un Congo libre et souverain) en groeide uit tot een groot vluchtelingendorp, in de schaduw van een VN-basis.

Maar begin vorig jaar namen de rebellen van M23 Kitchanga in en vluchtte Kyalukundi naar Sake.
Toen twee maanden later het stadje viel kon ze maar een kant op: naar Goma.

Ongeveer de helft van de ontheemden uit de regio wordt bij familie opgevangen. De andere helft zoekt hulp in de kampen, of in geïmproviseerde kampen zoals deze. Ze zijn overbevolkt en zelfs de erkende kampen kunnen onvoldoende in de basisbehoeften voorzien. Volgens IOM ontbreekt het structureel aan veiligheid, drinkwater, voedsel en sanitaire voorzieningen.

Wanneer de laatste zak is uitgedeeld, vermengt een danklied zich met het gemor van wie vandaag minder geluk had en ook deze eenmalige donatie niet kon ontvangen. De noden zijn enorm, de lokale initiatieven talrijk, maar de tekorten groter.

Vredesmacht is oorlogsmacht

‘MONUSCO-fobie’, zo omschrijft professor Godefroid Muzalia (ISP, l’Institut Supérieur Pédagogique) de gevoelens van de bevolking ten aanzien van de blauwhelmen. Hoewel de vredesmissie hoofdzakelijk is samengesteld uit civiel en militair personeel uit Azië en Afrika, wordt ze toch als westers beschouwd.

‘Troepen van de Verenigde Naties zijn voor veel mensen hetzelfde als troepen van de Verenigde Staten’, bevestigt Muzalia. ‘Volgens de complottheorieën voeren de Amerikanen en de Britten via de MONUSCO hier oorlog. Mensen geloven dat er een verborgen agenda is. De vredesmacht wordt ervan verdacht in werkelijkheid een oorlogsmacht te zijn.’

Die haat tegenover de MONUSCO beschadigt ook steeds meer andere VN-structuren, merkt hij. ‘Anderhalf jaar geleden was er een golf van aanvallen op humanitaire VN-organisaties, vooral in Noord-Kivu. Maar ook in Zuid-Kivu was het kidnappen van VN- en ngo-medewerkers in opmars.’

Het bureau van professor Muzalia bevindt zich tegenover een nieuwe campus van zijn universiteit ISP in Bukavu. ‘Nee, het is geen nieuwe campus die met steun van de MONUSCO werd gerealiseerd’, legt hij uit wanneer we hem vragen waarom er ISP-MONUSCO op de blauwe poorten geschreven staat.

‘De MONUSCO is hier net vertrokken. Ze huurde bijna 20 jaar dit stuk grond van de universiteit. De campus werd nu zo herdoopt omdat mensen deze plek jarenlang als MONUSCO-basis kenden.’ Na een kwarteeuw aanwezigheid versmelt de VN-vredesmissie zo in enkele maanden tijd tot een geografische verwijzing.

Oprechte partners

Een goede zaak, vindt Graçe Maroy. ‘We moeten de verantwoordelijkheid van onze overheid en ons leger niet afschuiven op de VN’, nuanceert ze. Maroy richtte niet toevallig een vrouwenorganisatie MwanankeKesho, de vrouwen van morgen, op. Want de Congolezen zullen het zelf moeten doen, gelooft ze ten stelligste.

‘De missie heeft de verwachtingen niet ingelost.’ Dat de onveiligheid is toegenomen, is een argument. Maar het gaat veel dieper dan dat, legt ze uit. ‘Vandaag zien we het vertrek van de MONUSCO. Maar morgen vragen de Congolezen misschien het vertrek van de EU en alle VN-organisaties. Want jongeren vragen zich af of dit wel oprechte partners zijn van de Congolezen.’ ‘De EU en de VN beschrijven in hun rapporten hoe Rwanda de M23 financiert en militair steunt. Het zijn niet de Congolezen die dit beweren’, beklemtoont ze. ‘Maar de politieke verantwoordelijken uit hun eigen rapporten worden vervolgens uit de wind gezet. Hoe moeten wij ons daarbij voelen? Dat doet ons concluderen dat die grote machten een dubbel spel spelen.’

Een recent voorbeeld van de tegenstrijdige houding van de EU is het partnerschapsakkoord dat ze op 19 februari sloot met Rwanda over de ontginning van kritieke grondstoffen.

Het akkoord wekte in Congo heel wat woede op, omdat geweten is dat een deel van die grondstoffen in werkelijkheid uit Oost-Congo komt. Begin mei nam M23 het Oost-Congolese stadje Rubaya nog in. Het mijnstadje is een van de belangrijkste regionale sites voor de ontginning van coltan, een van die cruciale mineralen nodig voor de productie van electronica.

‘De EU spreekt tegen ons, jongeren, over mensenrechten, en moedigt ons aan om actie te ondernemen. Maar vervolgens tekent ze een samenwerkingsakkoord met het land dat onze mensenrechten duidelijk schendt. Dan begrijp je dat het slechts een spel is dat ze speelt.’

‘Moeten wij dan gewoon sterven op het kerkhof van de internationale gemeenschap?’ Nee, antwoordt Maroy zelf, want de wereld is veranderd, dat weet ze ook wel. ‘Congo is voor veel landen van strategisch belang. ‘Andere landen hebben ook hun ogen op ons gericht, met name Rusland en China. Laten we dus eerst kijken naar ons belang en zelf kiezen met wie we in zee willen gaan.’ Rusland en China maakten al deel uit van het Congolese speelveld. Logistiek bood China ad hoc militaire steun aan Congo, vorig jaar nog in de vorm van negen gevechtsdrones.

Ook binnen de MONUSCO was er een Chinees contingent van ingenieurs voor infrastructuur- en wegenwerken. Maar de relaties tussen Congo en China zijn hoofdzakelijk economisch. Ook met Rusland is dat vandaag zo. Congolees president Tshisekedi versterkte de banden met Rusland, maar in zee gaan met Russische milities zoals in buurland Centraal-Afrikaanse Republiek, lijkt niet meteen voor morgen. In het oosten van het land zijn voor Rusland al te veel spelers actief. Een militaire confrontatie met Rwanda zal Rusland ook willen vermijden.

‘Persoonlijk denk ik niet dat het met die partners noodzakelijk beter zal zijn. Maar mensen zijn de westerse hypocrisie en passiviteit moe. Dus waarom Rusland of China geen kans geven, vragen veel Congolese jongeren zich af.’

Einde van de blauwhelmen

‘Waarom nemen jullie de helikopter mee?’ is een van de vele praktische vragen die vertegenwoordigers van het middenveld uit Zuid-Kivu stellen. Ze zitten verzameld op de VN-basis voor een infosessie over het vertrek van de blauwhelmen. Het is opmerkelijk dat de grootste bezorgdheden over het vertrek niets met veiligheid te maken hebben. ‘Enkel Mukwege maakt zich daar zorgen over’, wordt in de straten van Bukavu gegrapt. Nobelprijswinnaar en voormalig presidentskandidaat Denis Mukwege is voor zijn veiligheid afhankelijk van de blauwhelmen en sprak zich als een van de weinigen uit tegen het vertrek.

Het mogelijke einde van de MONUSCO is hoe dan ook historisch te noemen. Missies als die in Congo lijken ook haast van een andere tijd. ‘14 jaar lang is geen nieuwe vredesoperatie opgezet’, rekende Professor Nina Wilén van het Belgische Egmontinstituut uit. ‘Nochtans is het aantal conflicten in die periode toegenomen, zeker op het Afrikaanse continent.’ Een gebrek aan consensus tussen de permanente leden van de VN-veiligheidsraad is daar een verklaring voor, maar niet de enige.

‘De tweede reden is dat landen ook steeds minder bereid zijn een VN-operatie toe te laten.’ Die toestemming van de gastlanden is nodig om een missie te lanceren. Lokale leiders willen volgens Wilén tonen dat ze soeverein zijn, en staan steeds assertiever tegenover externe spelers.

Vorig jaar ging Congo nog in zee met de Oost-Afrikaanse Gemeenschap (EAC). Maar die troepenmacht werd tegen het einde van het jaar alweer de deur gewezen. Vervolgens werd een nieuwe samenwerking opgezet met de SADC. ‘Het illustreert de trend om vrij te kiezen tussen ad-hoc-alternatieven, vaak dichter aanleunend bij een antiterreuroperatie dan een vredesoperatie.’

Of het einde van de MONUSCO symbool staat voor het einde van de VN-vredeshandhaving, gelooft Wilén niet helemaal. ‘Er zijn in het verleden al wat crisissen overwonnen. Het zal in de toekomst anders zijn, meer ad hoc, misschien, maar helemaal verdwijnen zal VN-vredeshandhaving waarschijnlijk niet.’

Ad hoc lijken de nieuwe samenwerkingen met buitenlandse actoren in Congo alvast te zijn. De korte aanwezigheid van de EAC-troepen was tekenend. Hoop dat het de SADC-troepen beter zal vergaan, is ook moeilijk vindbaar. Christophe Muyisa schudt het hoofd: ‘Ze mogen gerust allemaal vertrekken. Er is geen staat die opgericht is om een andere te beschermen, geen leger gemaakt voor een andere natie. Het is aan ons nu.’