Welkom in het Wilde Westen van Brazilië: Amazonewoud is strijdtoneel van milieuoorlog

priester Edilberto Sena

© Peter Speentjens

Edilberto Sena was maar één keer echt bang in zijn leven. Dat was toen hij in 2006 bedreigd werd. Twee jongemannen verkondigden op een sociaal netwerk dat het voor de vrede en voorspoed van de stad Santarém en de deelstaat Pará beter was wanneer hij en een collega priester er niet langer waren.

‘Gelukkig werd het bericht opgepikt door de lokale media en dat leidde tot een golf van steunbetuigingen’, zegt de gepensioneerde priester en milieuactivist in de tuin van zijn huis in Santarém, een stad van zo’n 300.000 inwoners op de oever van de Amazone rivier. ‘Het incident werd zelfs veroordeeld door het Nationaal Secretariaat voor de Mensenrechten.’

De 76-jarige kan er nu bijna om lachen. Maar uit de boze reactie van zijn zus, die met hem in de tuin aan tafel zit, blijkt dat het dreigement indertijd bepaald geen grapje was. Dat is de strijd om natuur en milieu in Brazilië sowieso niet.

Volgens de Britse organisatie Global Witness werden in 2017 wereldwijd 207 milieuactivisten vermoord, waarvan 57 in Brazilië. De meesten van hen in Pará en het wijdere Amazonegebied. De situatie is sindsdien geenszins verbeterd.

Grote belangen staan op het spel in Pará en voor een paar honderd euro huur je een “pistoleira” (huurmoordenaar]. God, kerk en nationaliteit zijn geen garantie voor bescherming.

Zo werd op 22 maart jongstleden Dilma Ferreira Silva vermoord. Twee motorrijders kwamen aan huis. Zij schoten eerst haar man en een vriend dood en sneden haar vervolgens de keel door. Silva was landelijk bekend, een vertegenwoordiger van de Beweging van Mensen die getroffen worden door Dammen (MAB). In de jaren ’80 moest zij haar huis uit vanwege de bouw van Tucurui dam in Pará, waarvoor haar familie nooit enige vorm van vergoeding kreeg.

Pará is als het Wilde Westen van Brazilië. Nadat de BR 163 snelweg aan het begin van deze eeuw werd verlengd tot aan Santarém ging het snel met de ontbossing ten behoeve van soja, veeteelt en houtwinning. Grote belangen staan op het spel in Pará en voor een paar honderd euro huur je een “pistoleira” (huurmoordenaar]. God, kerk en nationaliteit zijn geen garantie voor bescherming. Zo werd in 2005 de Amerikaanse non en milieuactiviste Dorothy Stand in Pará vermoord.

‘Begrijp me niet verkeerd’, zegt padre Edilberto. ‘Als iemand een pistool op mijn hoofd zet, dan schijt ik in mijn broek. Natuurlijk. Maar ik laat me de mond niet snoeren. Ik zeg wat ik denk.’

Edilberto is opvallend direct, zeker voor een priester, en heeft een gezond gevoel voor humor. Er wordt geregeld gelachen aan tafel. Hij heeft zes inspiraties in zijn leven, zegt hij: ‘Jezus Christus, Franciscus van Assisi, Gandhi, Nelson Mandela, Fidel en Che – in die volgorde.’

Dammen voor soja

‘Ik heb Lula en de arbeiderspartij altijd door dik en dun gesteund. Maar deze misdaad vergeef ik hem nooit.’

Padre Edilberto moge gepensioneerd zijn, hij zit bepaald niet stil. Hij wordt nog bijna dagelijks gevraagd voor misvieringen, lezingen en communies. Verder doet hij wekelijks het radioprogramma Rede de Noticias da Amazônia en is hij lid van Movimento Tapajós Vivo (MTV), de organisatie die een sleutelrol speelt in de strijd tegen de industrialisatie van de Tapajós rivier en het Amazonegebied.

‘Wij richtten MTV op toen we in 2008 ontdekten dat de regering Lula van plan was een reeks dammen en krachtcentrales in het Tapajós stroomgebied te bouwen’, zegt padre Edilberto. ‘Ik heb Lula en de arbeiderspartij altijd door dik en dun gesteund. Maar deze misdaad vergeef ik hem nooit.’

De Tapajós rivier mondt bij Santarém uit in de Amazone rivier. De 1900 kilometer lange waterweg staat bekend als de ‘blauwe rivier’, vanwege het ooit kraakheldere water. Maar daar is inmiddels weinig meer van te zien door de jarenlange mijnbouw in de regio. Er wordt op meer dan 600 plekken in de regio artisanaal naar goud gezocht.

Maar de vervuiling die dat met zich meebrengt, valt in het niet bij het door de Arbeiderspartij gelanceerde Tapajós Basin-Plan dat beoogt een veertigtal dammen, waterkrachtcentrales, kanalen en spoorwegen in het Tapajós stroomgebied aan te leggen. Vier dammen zijn reeds gebouwd in de Tele Pires rivier, een zijtak van de Tapajós. Doel van het miljardenschema is niet alleen om meer elektriciteit te genereren, maar ook om de rivier bevaarbaar te maken.

En dat laatste heeft alles met soja te maken. Momenteel reist de meeste soja vanuit centraal Brazilië per truck via de BR 163 naar het noorden. Eerst naar Mititituba, waar een zestal terminals is gebouwd, en dan per boot naar Santarém, Belém en de Atlantische kust. De Braziliaanse sojaboeren en grootgrondbezitters, echter, zien hun bonen liever de hele reis per boot afleggen. Dat is sneller en goedkoper.

Een duwboot vervoert bakken soja op de Amazone

© Peter Speentjens

‘Het Tapajós Basin-Plan is een ramp voor de hele regio en zal de rivier doden’

Blairo Maggi, een voormalig minister van Landbouw en de grootste sojaproducent van het land, zei twee jaar geleden: ‘Binnen tien jaar moet veertig procent van alle soja via de Tapajós Corridor worden geëxporteerd.’ Indien het hele plan ten uitvoer wordt gebracht, zal een regenwoudgebied ter grootte van Frankrijk verloren gaan.

‘Het Tapajós Basin-Plan is een ramp voor de hele regio en zal de rivier doden’, aldus Edilberto. ‘Het doel van MTV is het visualiseren van het plan en het organiseren van het verzet. Het Tapajós stroomgebied is een enorm gebied met tal van heel verschillende volkeren. Het was van begin af aan een uitdaging om dorp en stad, riverinho’s (rivierbewoners) en Munduruku indianen bijeen te brengen.’

MTV deed de dingen die je mag verwachten van een belangenorganisatie. Het drukte brochures, hield lezingen en organiseerde manifestaties. Maar het zette het Tapajós Basin-Plan, en zichzelf, vooral op de kaart met de flotilla’s die het in 2014 en 2016 op touw zette. Padre Edilberto droeg voor de gelegenheid het T-shirt met daarop in blauw en wit een boot en de tekst: _‘_Caravana in defese do Rio Tapajós: ‘contre os barrages, em favor da vida’.’ _(_Karavaan ter verdediging van de Tapajós rivier: ‘Tegen de stuwdammen, voor het leven’).

‘Laudato Si’

‘Wij zetten koers naar Itaituba voor twee dagen van lezingen en manifestaties’, zegt hij. ‘Wij, afkomstig van de lage Tapajós, voeren met boten stroomopwaarts, terwijl de Munduruku en anderen uit de hoge Tapajós stroomafwaarts reisden. Wij kozen voor Itaituba omdat het min of meer in het midden ligt. De flotilla gaf ons enorm veel publiciteit. Maar de grootste overwinning was wellicht dat we openlijk steun kregen van de bisschoppen van Xingu, Itaituba and Santarém.’

zicht op Itaituba

© Peter Speentjens

De Braziliaanse president Jair Bolsonaro ziet de door het Vaticaan georganiseerde synode als een vorm van ongewenste inmenging in interne aangelegenheden

Onder leiding van Paus Franciscus heeft de Rooms-Katholieke Kerk natuur en milieu tot speerpunt gemaakt. Al in 2013 riep de paus Braziliaanse bischoppen op de Amazone te beschermen. In 2015, was hij de eerste paus ooit die er een encycliek aan wijdde, ‘Laudato si’, vernoemd naar een lied van Franciscus van Assisi, waarin de heilige de aarde ziet als een zus met wie hij tezamen een huis deelt.

Later dit jaar organiseert het Vaticaan een buitengewone synode voor bisschoppen uit de negen landen van het Amazonegebied. Dit tot woede van de Braziliaanse president Jair Bolsonaro die de synode als een vorm van ongewenste inmenging in interne aangelegenheden ziet.

‘Wij organiseerden de tweede flotilla in 2016’, zegt padre Edilberto. ‘Dit keer met meer boten en meer deelnemers. Meer dan 1000 mensen kwamen voor drie dagen bijeen. En we kregen wederom enorm veel publiciteit. Het enige minpunt was dat de lokale bevolking van Itaituba nauwelijks interesse toonde.’

Dat is op zich niet zo vreemd. Itaituba is een stadje groot gemaakt door goudzoekers, die in de jaren ‘80 uit het hele land binnen stroomden en over het algemeen weinig begaan zijn met het milieu. Tegenover het stadje, op de andere oever van de Tapajós rivier, ligt Miritituba, een gehucht van een handvol huizen en een zestal terminals, waar elke dag honderden vrachtwagens met soja arriveren.

Het standbeeld “de goudzoeker” in Itaituba

© Peter Speentjens

Er was nog een reden voor MTV om in Itaituba bijeen te komen. Zo’n 40 kilometer ten zuiden van het stadje moet de Sâo Luiz do Tapajós dam verschijnen. Deze 3,5 kilometer lange dam moet de stroomversnellingen van Sâo Luiz bedwingen – een absolute noodzaak wil er een ooit een boot stroomopwaarts voorbij Itaituba varen. En andersom. In het gelijknamige dorpje Sâo Luiz moet tevens een 6000 MW centrale worden gebouwd

Maar mede dankzij de activiteiten van Edilberto en diens MTV wordt er in Sâo Luiz voorlopig niets gebouwd. In 2016 weigerde IBAMA, de Braziliaanse milieudienst een vergunning af te geven. Het project zou te veel negatieve gevolgen hebben voor het nabijgelegen Amazonia natuurreservaat en het grondgebied van de Munduruku.

‘Dilma – Lula’s opvolger – ondertekende het Ibama besluit één dag voordat het parlement haar op 31 augustus 2016 afzette’, zegt Edilberto. ‘Ik denk dat ze dacht: “Als ik het niet gedaan krijg, dan een ander ook niet”. Maar dat is mijn interpretatie.’

Dat de bouw van de Sâo Luiz Dam voorlopig stilligt, is een lichtpuntje in de strijd tegen de ontbossing en verwoesting van het Amazone regenwoud. Maar met de komst van Bolsonaro als president van Brazilië is een tijd van grote onzekerheid aangebroken. Gevreesd wordt dat diens kabinet, een mix van boeren, militairen en neoliberalen overgoten met een oerconservatief sausje, vaart gaat maken met de ontwikkeling van het Amazonegebied.

De voortekenen zijn zeker verontrustend. Tijdens zijn verkiezingscampagne liet Jair Bolsonaro er geen twijfel over bestaan dat hij de Amazone wilde openstellen voor landbouw, mijnbouw en industrie. Zodra de 64-jarige oud-officier plaats nam op de presidentiële troon voegde hij daad bij woord.

Uren na zijn benoeming op 1 januari jongstleden besloot hij de Nationale Stichting voor Indianen (FUNAI), een overheidsinstantie ter bescherming van de inheemse bevolking, op te splitsen. Het beheer en afbakenen van reservaten valt sindsdien onder het ministerie van Landbouw onder leiding van het voormalig hoofd van de Braziliaanse landbouwlobby Tereza Cristina Dias. Alle overige verantwoordelijkheden vallen onder het spiksplinternieuwe ministerie van Vrouwen, Familie en Mensenrechten onder leiding van de evangelische pastoor Damares Alves.

Zicht op de stroomversnellingen vanuit het Amazonia natuurreservaat. De onvoorspelbaarheid van de rivier bemoeilijkt transport over water.

© Peter Speentjens

‘Onze volgende strijd zal met de Chinezen zijn’

Eind januari verkondigde Bolsonaro’s Secretaris voor Speciale Projecten, Maynard Marques de Santa Rosa, dat de regering drie infrastructuurprojecten in het Amazonegebied wil lanceren: een dam en waterkrachtcentrale ten noorden van de Amazone rivier, een brug over de rivier ten westen van de stad Santarém en het doortrekken van de BR 163 snelweg tot aan de grens met Suriname.

Richard Fuchs vreest dat de Chinese vraag naar soja vooral ten koste zal gaan van het Braziliaanse regenwoud.

‘Bolsonaro wil alles verkopen, niet alleen de Amazone, maar heel Brazilië’, zegt Edilberto verwijzend naar het privatiseringsprogramma dat de regering voor ogen heeft. ‘Maar hij moge een bewonderaar zijn van president Trump, en zich in de verkiezingen nogal negatief hebben uitgelaten over China, ik denk dat onze volgende strijd met de Chinezen zal zijn. Zij zijn al sterk vertegenwoordigd hier. Zij bouwden een van de vier dammen op de Tele Pires rivier, hetgeen nauwelijks nog een rivier is, maar vier meren. En zij zijn zeer geïnteresseerd in Sâo Luiz do Tapajóz.’

Meer dan de helft van de 120 miljoen ton soja die Brazilie in 2018 produceerde, werd naar China verscheept. Richard Fuchs voorspelde onlangs in het tijdschrift Nature dat, als gevolg van de huidige handelsoorlog met VS, de Chinese vraag naar soja met 37,6 miljoen ton zal stijgen. Hij vreest dat dit vooral ten koste zal gaan van het Braziliaanse regenwoud.

Vorig jaar al breidde een Chinees bedrijf de zeehaven van São Luís aan de Atlantische kust uit. In 2013 opende het Chinese staatsbedrijf China Three Gorges (CTG) een dochteronderneming in Sao Paolo. Vernoemd naar de Three Gorges dam op de Yangtse Rivier, investeerde CTG in twee waterkrachtcentrales in het zuiden en twee in het noorden van van Brazilië. Naar verluidt is het de voornaamste gegadigde voor het Sao Luiz do Tapajós project met een geschatte waarde van zo’n €5 miljard. Voorwaarde is natuurlijk wel dat de de in 2016 geweigerde bouwvergunning alsnog wordt afgegeven.

‘We hebben in Sâo Luiz een slag gewonnen, maar zeker niet de oorlog’, zegt padre Edilberto. ‘De tegenstand is overweldigend. Maar er is hoop. Een medewerker van ons was onlangs in Brasilia waar iemand van de waterautoriteiten zei: de Tucurui dam was makkelijk, de Belo Monte dam was niet eenvoudig, maar de Sâo Luiz do Tapajós dam wordt een moeilijk verhaal.’