‘Na vijfhonderd jaar kolonisatie maakt het weinig uit wie in Mexico aan de macht komt’

In de aanloop naar de vorige verkiezing in 2018 werd huidig president Andrés Manuel López Obrador, ook verkort tot AMLO, in één adem genoemd met radicaal linkse politici zoals Bernie Sanders of Jeremy Corbyn.

​Hij kondigde hervormingen aan in het onderwijs, hogere pensioenen, een verdubbeling van het minimumloon en een meer toegankelijke gezondheidszorg. Met zijn verkiezingsleuze ‘Eerst de armen!’ won hij de stem van veel Mexicanen. Maar in de loop van zijn presidentschap toonde AMLO een ander gezicht.

Enerzijds bespaarde hij drastisch op gezondheidszorg en onderwijs. Anderzijds rolde hij in het zuiden van het land verschillende industriële megaprojecten uit die zeer destructieve effecten hadden op mens en natuur.

Deze projecten, van mijnen en autowegen tot olieraffinaderijen, planten zich in op het grondgebied van de inheemse volkeren van Mexico. Die verzetten zich er hevig tegen, geïnspireerd door de Mayarebellen die dertig jaar geleden iets gelijkaardigs deden.

Dertig jaar EZLN

Onze reis begint diep in de hooglanden van Chiapas. Bij de jaarwisseling van 2024 vieren de zapatisten dertig jaar opstand en rebellie. Dat is een antikapitalistische beweging die autonomie van de inheemse bevolking nastreeft. De festiviteiten zijn al in volle gang wanneer we in de late namiddag in Caracol VIII Dolores Hidalgo aankomen.

Duizenden zapatisten zijn naar deze plek afgezakt om dit moment te vieren. Dertig jaar geleden, bij het ochtendgloren van 1 januari 1994, bezetten duizenden gewapende en gemaskerde Mayarebellen verschillende steden in de zuidelijke deelstaat Chiapas.

‘Het land, de grond is van het volk en van de gemeenschap. Als het nodig is, zullen we ons verdedigen.’

Het EZLN (het Ejército Zapatista de Liberación Nacional of het Zapatistisch Nationaal Bevrijdingsleger) hoopte Mexico te bevrijden van het juk van een volgens hen koloniaal en corrupt regime.

Erna bouwden de inheemse rebellen aan een eigen systeem van gezondheidszorg, onderwijs en zelfbestuur. Ze vormen voor andere inheemse volkeren in Mexico een bron van inspiratie. 

Om middernacht, na een indrukwekkend militair defilé van gemaskerde zapatisten, neemt subcomandante Moisés het woord. ‘Het land, de grond is van het volk en van de gemeenschap, en die gemeenschap moet zichzelf besturen. We gaan verder op deze weg en als het nodig is, zullen we ons verdedigen.’

Zijn woorden galmen na boven de menigte wanneer de eerste vuurpijl uiteenspat.

De Mayatrein

Nochtans lijkt er voor de inheemse gemeenschappen in Mexico vandaag weinig te vieren. Naar schatting leven 75% van de mensen met een inheemse achtergrond onder de nationale armoedegrens, van wie 39% in extreme armoede. Ongeveer twee derde van de 23 miljoen mensen die zichzelf als inheems beschouwen, leeft in de zuidelijke staten van Mexico, zoals Chiapas en Oaxaca.

Deze twee staten, waar een derde van de bevolking inheems is, zijn de armste en minst ontwikkelde van het land. Ze kennen de hoogste niveaus van analfabetisme en werkloosheid en er is een schrijnend gebrek aan basisvoorzieningen zoals verharde wegen, stromend water en gezondheidszorg.

​Dat is een erfenis van de koloniale periode en de daaropvolgende desinteresse van de Mexicaanse staat voor haar inheemse gemeenschappen.

Het zijn deze zuidelijke staten die president López Obrador wil ontwikkelen door er industriële projecten en infrastructuurwerken uit te rollen. In de laatste week van 2023, slechts dagen voor het herdenkingsfeest van de zapatisten, huldigde AMLO de eerste sectie van de Tren Maya (Mayatrein) in, een nieuwe treinverbinding van Cancún tot de archeologische site van Palenque in de staat Chiapas.

De trein moet toeristen uit Cancún naar historische Mayasites in het binnenland lokken. Met een traject van 1550 kilometer brengt de trein volgens de president werk, ontwikkeling en dus sociale rechtvaardigheid.

Het project kreeg bij zijn lancering in 2018, mede dankzij grote publiciteitscampagnes, veel bijval van de Mexicanen en het groene middenveld. Maar vandaag klinken uit verschillende hoeken steeds meer kritische stemmen.

Inheemse gemeenschappen onder druk

Niet alleen de natuur, maar ook inheemse gemeenschappen komen onder druk te staan door de trein. Eind 2019 organiseerde de president een consultatieronde van lokale en inheemse gemeenschappen die de directe impact van de Tren Maya zouden ondervinden.

Een rapport van het Hoog Commissariaat voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties over deze consultaties is kritisch. Slechts 3% van de betrokken gemeenschappen werd bevraagd. De consultaties waren erg kort en de vertalingen naar de verschillende Mayadialecten waren, als ze überhaupt bestonden, erg gebrekkig. De gepresenteerde informatie had alleen betrekking op de mogelijke voordelen van het project en niet op de negatieve gevolgen.

‘Het mag niet verbazen dat de bevraagde gemeenschappen hun instemming met het project uiten om aandacht te krijgen voor basisbehoeften zoals water, werk, gezondheidszorg en onderwijs’, besluit het rapport.

PODER, een NGO die pleit voor transparantie en verantwoordingsplicht van bedrijven in Latijns-Amerika, documenteerde onwettige en gedwongen onteigeningen in dorpen op het traject van de trein. Gemeenschappen worden onder druk gezet om collectieve gronden te verkopen door middel van fraude, geweld, doodsbedreigingen, en zelfs moord.

Nationale veiligheid

Na een hardnekkige juridische strijd van ngo’s en inheemse organisaties, beval de rechterlijke macht tot twee keer toe de werken aan de Tren Maya definitief stil te leggen, uit bezorgdheid voor ‘dreigende onherstelbare schade’ aan de natuurlijke omgeving. 

Als antwoord op deze arresten decreteerde de president dat de Tren Maya van ‘strategisch belang’ is en een project van ‘nationale veiligheid’. In hetzelfde decreet vertrouwde hij de verdere bouw en de uitrol van de trein toe aan het Mexicaanse leger en negeerde hij de uitspraken van het Mexicaanse Hooggerechtshof.

‘Deze trein betekent voor de inheemse gemeenschappen geen vooruitgang. En ze is al zeker niet “Maya”.’

‘Door het project in handen van het leger te geven, gaat elke kritiek nu zogezegd in tegen de nationale veiligheid.’ Voor Pedro Uc Be is dat een zeer gevaarlijke evolutie.’ Het is een carte blanche voor verdere repressie en schendingen van mensenrechten.’

Pedro is leraar in Merida en schrijft poëzie in zijn moedertaal, het Yucateeks Maya. Hij maakt deel uit van Múuch’ Xíinbal, de Vereniging van Verdedigers van het Mayaterritorium in Yucatán, die een juridische strijd tegen de trein aanbond.

‘Het wordt duidelijk dat de president vooral grote internationale bedrijven en de economische elites in het land wil bedienen. Het zijn hun investeringen die voor de president van strategisch en nationaal belang zijn’, verzekert Uc Be ons. 

De ngo PODER bracht minutieus de binnenlandse en buitenlandse investering voor de Tren Maya in kaart. Grote vermogensbeheerders zoals Blackrock en Vanguard investeerden miljarden. Ook Europese bedrijven als Alstom en Deutsche Bahn zijn betrokken bij de uitrol van de Tren Maya. ‘Deze trein betekent voor de inheemse gemeenschappen geen vooruitgang. En ze is al zeker niet “Maya”.’

De Corredor Interoceánico

Net als de Tren Maya, riep de president ook andere megaprojecten zoals de bouw van de Corredor Interoceánico en de olieraffinaderij van Dos Bocas uit tot projecten van strategisch belang en een kwestie van nationale veiligheid. Deze laatste twee projecten gaf López Obrador in handen van de Mexicaanse marine.

Met de Corredor wil de Mexicaanse president de Stille Oceaan met de Atlantische verbinden. Door de klimaatverandering en aanhoudende droogte raken steeds minder schepen door het Panamakanaal en dus zoeken de globale markten andere verbindingswegen. 

Ter hoogte van de Isthmus in de staten Oaxaca en Veracruz is Mexico op zijn smalst. Een landengte van 200 kilometer breed scheidt de Atlantische en de Stille Oceaan. Het idee om de twee oceanen met elkaar te verbinden, kent een lange geschiedenis en dateert uit de 19de eeuw.

​Eerdere pogingen liepen spaak door gebrekkige investeringen en wanbeleid, maar voor president López Obrador is het menens. Spoorlijnen worden vernieuwd, er komen nieuwe snelwegen en bestaande worden verbreed.

Nieuwe pijpleidingen moeten petroleum en aardgas uit de Golf, Texas en Centraal Amerika aanvoeren. Er komen 35 grote industriële zones, zonne- en windmolenparken en 10 openluchtmijnen van Canadese en Chinese mijnbouwbedrijven.

Een derde megaproject van president AMLO is de constructie van een nieuwe olieraffinaderij in Dos Bocas aan de Mexicaanse Golf, waar veel olievelden en boorplatformen te vinden zijn.

De productie van ruwe aardolie door het staatsbedrijf PEMEX is sindsdien toegenomen, na een historische dip. Mexico is de vierde grootste olieproducent van het Amerikaanse continent, na de VS, Brazilië en Venezuela.

‘Je kan deze drie projecten (de Tren Maya, de Corredor en de raffinaderij van Dos Bocas) niet los van elkaar zien’, vertelt Mario, woordvoerder van het APIIDTT (Asamblea de los Pueblos Indígenas del Istmo en Defensa de la Tierra y el Territorio), een koepelorganisatie van inheemse volkeren in Oaxaca en Veracruz die zich verzetten tegen de bouw van de Corredor.

Nieuwe treinsporen zullen de Corredor met de Tren Maya verbinden. Voor Mario vormen deze twee treinen samen een gigaproject dat het zuiden van het land reorganiseert en opent voor ontginning en exploitatie door internationale bedrijven. 

‘De Tren Maya zal aardolie uit de Golf van Mexico aanvoeren naar de Corredor, die daar verwerkt zal worden in de raffinaderij van Dos Bocas. Samen met de soja uit Yucatán wordt die verscheept vanuit de havens van de Corredor naar Europa, de Verenigde Staten en Azië.’

Repressie en militarisering

De repressie tegen activisten, journalisten en verdedigers van mensenrechten in Mexico is onwaarschijnlijk hard en kent een lange geschiedenis. In een uitgebreid rapport schetst Frayba, een mensenrechtenorganisatie in de staat Chiapas, hoe de politie en het leger zich schuldig maken aan foltering, extralegale executies en gedwongen verplaatsingen, in de eerste plaats van inheemse volkeren. 

Hoewel inheemse gemeenschappen maar 5 tot 10% van de Mexicaanse bevolking uitmaken, hebben 40% van de vermoorde activisten een inheemse achtergrond.

Ze breken het verzet tegen de uitrol van grote industriële projecten zoals mijnen en verbindingswegen, zodat internationale bedrijven door kunnen gaan met de inheemse gemeenschappen uitbuiten en verjagen en de natuurlijke rijkdommen plunderen in het zuiden van het land.

Het beleid van president López Obrador breekt niet met deze praktijk. Volgens Frayba consolideert deze militarisering en repressie een autoritair regime, vermomd als democratisch en progressief.

Amnesty International documenteerde in 2021 de moorden op 13 journalisten en 54 activisten, wat Mexico voor deze groepen dat jaar het meest dodelijk land ter wereld maakte.

In 2022 werden er 31 journalisten en activisten vermoord. Hoewel inheemse gemeenschappen maar 5 tot 10% van de Mexicaanse bevolking uitmaken, hebben 40% van de vermoorde activisten een inheemse achtergrond.

Verkiezingen

Op 2 juni kiest Mexico een nieuwe president. De opvolger van López Obrador zal een vrouw zijn, voor het eerst in de geschiedenis van Mexico. Bovendien heeft een van de kandidates een inheemse achtergrond.

​Xóchitl Gálvez groeide op in de inheemse Otomi-gemeenschap en is de kandidate van de oppositie. Dankzij een beurs kon ze haar ingenieursstudies afmaken en na een blitzcarrière werd ze in 2000 tot hoofd benoemd van het INPI, het Nationaal Instituut van Inheemse Volkeren. Tegenwoordig is ze een succesvolle zakenvrouw en senator in het Mexicaanse Congres.

De vraag is of oppositiekandidate Galvez het verschil kan maken voor de inheemse volkeren in Mexico.

Gálvez neemt het op tegen Claudia Sheinbaum, de kandidate van Morena, de partij van de huidige president. Sheinbaum werkt al 24 jaar nauw samen met López Obrador en onder zijn presidentschap stond ze aan het hoofd van Mexico-Stad.

Ook al mag een zittend president volgens de grondwet geen voorkeur uiten voor een kandidaat, toch steekt López Obrador zijn steun voor Sheinbaum niet onder stoelen of banken. Naar alle verwachtingen zal ze het beleid van de huidige president voortzetten.

Om industriële megaprojecten zoals de Tren Maya of de Corredor te bekostigen, werd onder AMLO bespaard op onderwijs en gezondheidszorg. Met populistische maatregelen, zoals het opkrikken van het minimumloon en het voorzien van directe financiële steun aan de meest behoeftigen, wist de president toch zijn populariteit te behouden, vooral onder arme Mexicanen.

Die populariteit straalt nu af op zijn opvolgster. Onderzoek van de universiteit van Harvard wijst er echter op dat door de besparingen de arme bevolking in Mexico uiteindelijk slechter af zal zijn, ondanks de verhoging van het minimumloon.

De vraag is of oppositiekandidate Galvez werkelijk het verschil kan maken voor de inheemse volkeren in Mexico. Ondanks haar inheemse achtergrond, beschouwt de gemiddelde Mexicaan haar als een kandidate van het politieke establishment.

Galvez is de kandidate van de conservatieve en katholieke PAN (Partij voor Nationale Actie) en de centrumpartij PRI (Institutionele Revolutionaire Partij), die zeventig jaar onafgebroken aan de macht was vanaf 1930 en het éne corruptieschandaal aan het andere reeg.

Een teken aan de wand is dat haar eigen Otomi-gemeenschap publiekelijk verklaart dat Gálvez geen kandidate is van de inheemse gemeenschappen. Bovendien hinkt ze sterk achterop in de peilingen, die Claudia Sheinbaum een sterke voorsprong van 60% van de stemmen geven.

Lege beloftes

Van het discours van sociale rechtvaardigheid en het nieuwe model voor Mexico dat president López Obrador beloofde, blijft weinig overeind. De fossiele industrie kreeg een duw in de rug en tropische wouden werden gekapt. De president viseerde sociale, culturele en milieuorganisaties en liet de rijksten van het land buiten schot.

​De minachting voor de rechterlijke macht, de verdere vernieling van de natuurlijke omgeving, de militarisering van het zuiden en de repressie van activisten en inheemse gemeenschappen schetsen een grimmige balans van zes jaar presidentschap.

‘De plundering en onderdrukking van de inheemse volkeren zullen onverminderd doorgaan.’

Een evaluatie van de Economist Intelligence Unit index voor democratie verlaagde het statuut van Mexico van een ‘gebrekkige democratie’ naar een ‘hybride regime’ met autoritaire trekken.

Na vijfhonderd jaar kolonisatie, discriminatie en repressie van de inheemse bevolking, maakt het voor Pedro Uc Be van Múuch’ Xíinbal weinig uit wie de volgende regering zal leiden.

‘De plundering en onderdrukking van de inheemse volkeren zullen onverminderd doorgaan. Ondernemers en politici geven er niet om dat hun zogenaamde vooruitgang duizenden hectare woud doet verdwijnen, het water van de cenotes vervuilt, de lucht en de aarde verontreinigt. Hun enige visie is om wat voor ons heilig is in koopwaar te veranderen.’