Oekraïense landbouwoligarchen omzeilen de wet op genetisch gemanipuleerde soja

De Europese Unie gaat op zoek naar meer duurzame soja, als alternatief voor de Braziliaanse. Maar een groot deel van de soja-export uit Oekraïne bestaat uit verboden ggo-soja.

CC0

Het havengebied van Chernomorsk ligt een uurtje rijden buiten het stadscentrum van Odessa, in het zuiden van Oekraïne. Tussen de boerenhuizen en streekwinkeltjes hobbelt een oneindige stroom vrachtwagens met graan of sojabonen, richting de overslagterminals aan de kust. Bij de ingang van de haven worden de paspoorten van bezoekers uitgebreid gecontroleerd.

Het silocomplex van het Oekraïense graanhandelbedrijf Risoil is gloednieuw, wijst Tymur Shyshlov trots aan. Tussen de silo’s staat een gecharterde goederentrein vol graan te wachten.

Shyshlov werkt bij de handelsdivisie van Risoil. De telefoon van de energieke dertiger rinkelt zonder ophouden.

Het is zijn taak om grote partijen zonnebloemolie of soja zo goedkoop mogelijk op te kopen, een afnemer te vinden, logistiek alle eindjes aan elkaar te knopen, een boot te charteren en te zorgen dat de treinen van Risoil op tijd in de haven zijn vanaf het platteland.

‘Er zit een heel logistiek systeem achter ons voedsel’, vertelt hij. ‘Graanhandelaars zoals ik zijn een belangrijke link tussen boeren en kopers op de wereldmarkt. Door hen met elkaar te verbinden, lever ik een belangrijke bijdrage aan het dagelijkse brood van een heleboel mensen.’

Grootschalig

Landbouw gebeurt in Oekraïne op een enorme schaal. Boerenbedrijven in Nederland of België zijn meestal niet groter dan vijftig hectaren. De kleinste Oekraïense landbouwondernemingen tellen minstens vijfhonderd hectaren. Het zijn volledig geïntegreerde conglomeraten, met treinen, een eigen vrachtwagenpark (van vaak ongemerkte) trucks, een netwerk van opslagsilo’s door het hele land en eigen exportterminals in de haven.

Volgens cijfers van de Oekraïense Graanassociatie gaat bijna veertigprocent van alle landbouwexport richting Europese Unie. Spanje en Nederland importeren elk meer Oekraïense landbouwproducten dan China of Egypte.

De terminal van Risoil

© Hans Wetzels

Ook graanhandelbedrijf Risoil heeft veel afnemers in Spanje, Italië en Nederland. In de havens van Amsterdam en Rotterdam worden Oekraïense granen en sojabonen overgeladen in binnenvaartschepen en vrachtwagens. Ze leveren aan voedselproducenten in België of Duitsland en aan de Europese veevoerindustrie.

In de terminal van Risoil wordt een groot zeeschip via een transportbandensysteem volgeladen. Nog dezelfde avond vertrekt het schip richting Egypte, kijkt Shyshlov na.

De complete laadprocedure duurt anderhalve dag. Aan de ingang van het silocomplex staat een file van ongeveer dertig vrachtwagens. Voor ze hun lading mogen lossen, worden ze gewogen en worden er steekproeven genomen om het proteïnegehalte en het vochtniveau vast te stellen. De hele operatie draait dag en nacht door.

‘Oekraïne heeft een niet al te beste reputatie als het gaat om naleving van standaarden’, geeft Shyshlov toe. ‘Exportcontroles worden niet standaard door de overheid uitgevoerd. Grote bedrijven huren daarom zelf controleurs in. Zo zorgen we ervoor dat als we een schip naar Indonesië sturen, de lading ook klopt met de Indonesische wet.’

Roemenië, Rusland, Oekraïne, Kazachstan

Decennialang stond Oekraïne bekend als de graanschuur van Rusland. De Amerikaanse journalist Dan Morgan beschreef in 1979 in zijn klassieke boek Merchants of Grain al hoe slimme handelaren in Oekraïne graansilo’s bouwden, molenaarsbedrijven opkochten, spoorlijnen exploiteerden en transportschepen bouwden om graan naar de explosief groeiende Europese industriesteden te kunnen verschepen. Bedrijven als Cargill of het Parijse handelshuis Louis Dreyfuss verdienden zo hun fortuinen.

Ook de komende decennia blijft de vruchtbare landbouwgrond in het Euraziatische hartland (dat zich vanuit Roemenië, via Rusland en Oekraïne tot in Kazachstan uitstrekt) belangrijk om te wereld te voeden. Dat schrijven de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN (FAO) en de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD) in een gezamenlijk rapport over toekomstige landbouwinvesteringen.

Oekraïne is met een jaarlijkse sojaproductie van 3,9 miljoen ton nu al de grootste Europese sojaproducent.

Volgens de onderzoekdivisie van de Rabobank wordt soja in Oekraïne de komende jaren een steeds winstgevender exportproduct. Sinds 1960 is de hoeveelheid soja die wereldwijd wordt geproduceerd verzesvoudigd. In eerste instantie om sojaolie te produceren, maar de marktwaarde is omhoog geschoten sinds het sojaschroot dat overblijft na de olieproductie wordt vermengd met veevoer.

Nederland importeert per jaar ongeveer 7,5 miljoen ton soja en vervult daarmee een spilfunctie binnen het Europese systeem van massaveehouderij. Via België komt er jaarlijks 1,9 miljoen ton soja Europa binnen. Na gevestigde sojagrootmachten als de Verenigde Staten en Brazilië, is Oekraïne met een jaarlijkse sojaproductie van 3,9 miljoen ton nu al de grootste Europese sojaproducent.

Volgens het in 2018 gepresenteerde EU-Proteïneplan moeten landen als Oekraïne, aan de oostrand van Europa, in de toekomst nog veel belangrijker worden als sojaleverancier. Want de Braziliaanse soja waar op dit moment de meeste Europese koeien en varkens mee worden gevoerd, ligt onder vuur sinds het aantreden van de extreemrechtse president Jaïr Bolsonaro.

De redenen zijn talrijk: in Brazilië worden steeds grotere stukken van het ecologisch kwetsbare Amazonewoud platgebrand om plaats te maken voor steeds grotere sojaplantages. Er worden snelwegen gebouwd midden in de jungle en de landrechten van inheemse gemeenschappen worden bedreigd.

Overslagterminal in de haven van Odessa

© Hans Wetzels

Kansen

Om af te raken van die klimaatonvriendelijke invoer heeft het Europese Parlement de Europese Commissie verzocht om te onderzoeken of de teelt van plantaardige eiwitten weer teruggebracht kan worden naar Europees grondgebied.

De Commissie stelt onder meer voor om boeren te gaan stimuleren om eiwithoudende gewassen als soja, lupine of peulvruchten te gaan telen. Dat moet dan gebeuren via gerichte subsidies onder het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB). Maar de Commissie wil ook onderzoeken waar het best een duurzame sojaketen kan worden opgebouwd.

De Europese plannen bieden grote kansen voor de Oekraïense landbouwsector, zegt Vladimir Pugachov van Donau Soja Organisatie. De in Wenen gevestigde coöperatie heeft als doel om sojaproductie te stimuleren in het stroomgebied van de Donau en rondom de Zwarte Zee. De organisatie heeft inmiddels vestigingen in Moldavië, Servië, Roemenië en sinds 2015 ook in Oekraïne: allemaal landen met goedkope en vruchtbare grond in onderontwikkelde en arme plattelandsgebieden.

Om die sojaketen duurzaam vorm te geven, heeft Donau Soja vanuit het regiokantoor in Kiev een certificeringssysteem ontwikkeld, samen met zes grote Oekraïense sojaproducenten. Dat moet garanderen dat boeren die aan Europese afnemers leveren, geen illegale genetisch gemodificeerde (ggo-)soja aanplanten, het gebruik van schadelijke landbouwchemicaliën inperken, landarbeiders goed loon betalen en geen bos omhakken.

‘Er is geen gewas ter wereld met een slechtere reputatie dan soja’, vertelt Pugachov. ‘Door de sojaproductie te verplaatsen naar Oekraïne kunnen we ontbossing tegengaan en CO2-uitstoot door zeetransport terugbrengen. Maar dan moet de productie in Oekraïne wel duurzaam gebeuren.’

‘Wij proberen daarom boeren voor te lichten over duurzaam grondgebruik en laten hen contracten afsluiten waarin ze beloven geen woud om te hakken om sojavelden aan te leggen. Anders lopen we het risico dat de ontbossing meeverhuist van de Amazone naar Oekraïne en schieten we geen meter op.’

Illegale export

‘Iedereen in Oekraïne weet dat er op grote schaal illegaal genetisch gemodificeerde soja wordt verbouwd.’

In hoeverre dat een haalbare kaart is, valt nog te bezien. Ook Friends of the Earth Europe waarschuwt in een reactie op de voorstellen van de Europese Commissie: een al te snelle productieverplaatsing zal ook de problemen meeverhuizen. Bijna de helft van alle vanuit Odessa geëxporteerde soja bestaat uit verboden ggo-soja, zo laat veldonderzoek vat de Roemeense milieuorganisatie Agent Green en het Milieu Instituut van de Oostenrijkse overheid zien .

De buitenlanddienst van het Amerikaanse Landbouwministerie (USDA) schat op basis van “geruchten uit de industrie” zelfs dat zeventig procent van alle Oekraïense sojaexport bestaat uit illegale teelt, en ook steekproeven uitgevoerd in opdracht van de Duitse biologische supermarktketen Bio Landmarkt werden positief getest op ggo-besmetting. ‘Iedereen in Oekraïne weet dat er op grote schaal illegaal genetisch gemodificeerde soja wordt verbouwd’, zegt Pugachov. ‘Alleen de allergrootste landbouwbedrijven blijven beweren dat ze er niks van af weten. Dat laat duidelijk zien dat ook in Oekraïne de grootschalige productie van soja niet zonder risico’s is.’

Volgens een analyse van de Oekraïense Graanassociatie controleren tien bedrijven 71 procent van de landbouwexportmarkt. Naast de ondernemingen van de Oekraïense oligarchen zelf zijn giganten als het Amerikaanse Archer Daniels Midland (ADM), Cargill of Bunge, Louis Dreyfuss, het Chinese staatsbedrijf COFCO en het in de Nederlandse gemeente Bunnik geregistreerde bedrijf Nibulon actief.

Ggo-ontwikkelaar Bayer-Monsanto zegt zich in Oekraïne alleen bezig te houden met ‘het geven van technisch advies aan boeren’.

Voor zadenfabrikant Bayer-Monsanto maakt Oekraïne zelf een kwart van de totale Europese markt uit. Absolute grootgrondbezitter is het in Luxemburg gevestigde consortium Kernel, dat via allerlei holdings, pachtovereenkomsten, buitenlandse en binnenlandse dochterondernemingen ruim 700.000 hectare grond in productie heeft. Concurrenten Ukrlandfarming en Myronivsky Hilboproduct (MHP) zijn iets kleiner, maar gebruiken alsnog honderdduizenden hectares land om zonnebloemolie, graan en soja te produceren.

Ze hebben goede politieke connecties en weten buitenlandse financiering binnen te slepen van internationale investeringsfondsen of banken als EBRD. De puissant rijke eigenaar van kippenvleesproducent MHP liet een privéweg aanleggen door een stuk beschermd bos – alleen om sneller van huis naar kantoor te kunnen rijden. Van illegale teelt zeggen ze allemaal niets af te weten. Ggo-ontwikkelaar Bayer-Monsanto houdt zich in Oekraïne alleen bezig met ‘het geven van technisch advies aan boeren’ en heeft geen ‘actieve patenten op ggo-sojazaden in Oekraïne’, vertelt een woordvoerder in een steriele kantoorruimte in het oude stadscentrum van Kiev.

Bescheiden areaal

John Shmorhun is CEO van het in Kiev gevestigde landbouwconglomeraat AgroGeneration. Zijn kantoor is alleen bereikbaar via een tussen twee luxe winkels verborgen glazen lift en kijkt uit op een stripclub. Shmorhun groeide op een boerderij in de Amerikaanse staat Maryland op en was jarenlang straaljagerpiloot bij de Amerikaanse luchtmacht.

John Shmorhun, CEO van het in Kiev gevestigde landbouwconglomeraat AgroGeneration dat 60.000 hectaren grond bezit in Oekraïne: ‘Er liggen nog vijf miljoen hectaren onbenut akkerland te wachten op eindeloze exploitatie. Als de regering het voor elkaar krijgt om meer buitenlandse investeerders te lokken dan staat Oekraïne een waar landbouwbonanza te wachten.’

© Hans Wetzels

Na een vervolgstudie in Zwitserland ging hij voor chemiegigant Dupont in Moskou aan de slag als verkoper van landbouwproducten. Toen hij en zijn vrouw het volledige landbouwpotentieel van Oekraïne zagen, verhuisde het echtpaar naar Kiev.

‘Wij willen ons aan de wet houden, maar genetisch gemodificeerde soja is een fantastisch product. Als de overheid de wet verandert, zullen wij direct omschakelen.’

In 2009 begon AgroGeneration met geld van het Texaanse private investeringsfonds SigmaBleyzer boerderijen op te kopen in Oekraïne. Shmorhun wijst enthousiast op een grote landkaart aan de wand achter hem: ‘Op dit moment bezitten wij een areaal van zestigduizend hectaren grond in het oosten van Oekraïne. Er liggen nog vijf miljoen hectaren onbenut akkerland te wachten op eindeloze exploitatie. Als de regering het voor elkaar krijgt om meer buitenlandse investeerders te lokken dan staat Oekraïne een waar landbouwbonanza te wachten.’

Ook Shmorhun signaleert groeikansen voor de Oekraïense landbouwsector. Maar dan moet de overheid wel hervormen, iets doen aan de alomtegenwoordige corruptie en een beter zakenklimaat creëren voor buitenlandse bedrijven, benadrukt de Amerikaan. ‘Er doen allerlei wilde verhalen de ronde over de wetteloosheid in Oekraïne. Niet iedereen houdt zich hier aan de regels. Dat komt echter ook vaak omdat die regels vaak niet helder zijn’, verzucht Shmorhun. ‘Het is jammer dat de biotechnologie die bedrijven als Bayer en Monsanto hebben ontwikkeld niet is toegestaan en er tegelijkertijd niet gehandhaafd wordt. Wij willen ons aan de wet houden, maar genetisch gemodificeerde soja is ook een fantastisch product. Als de overheid de wet verandert, zullen wij dan ook direct omschakelen.’

Straaljager

Het Oost-Oekraïense provinciestadje Sumy is een troosteloos oord. Tussen grauwe flats staan drie tanks en een roestige straaljager op het dorpsplein. De luchtvochtigheid is zo hoog dat in de wintermaanden een permanente mistdeken over de stad hangt. Vrachtwagens met sojabonen brengen de laatste restjes oogst naar opslagsilo’s of de haven van Odessa.

Het Oost-Oekraïense provinciestadje Sumy is een troosteloos oord. Tussen grauwe flats staan drie tanks en een roestige straaljager op het dorpsplein.

© Hans Wetzels

Volodymyr Onatskyi draagt een dikke slobbertrui en rubberen laarzen. Hij groeide op in Sumy, volgde een studie landbouwtechniek en runt sinds 2009 een bedrijfje dat zaaigoed en mest verkoopt aan boeren. Grote bedrijven als AgroGeneration of Kernel hebben veel land in handen weten te krijgen in de regio, zegt hij.

Door hun intensieve productiemethoden putten ze de bodem uit, vervuilen het grondwater en besmetten velden van conventionele boeren met illegale ggo-soja, vertelt Onatskyi in een donkere gang op de vijfde verdieping van de regionale landbouwuniversiteit. ‘De meeste omwonenden zijn er heilig van overtuigd zulke bedrijven op grote schaal illegale ggo-soja planten. Zij zeggen op hun beurt daar niets van te weten. Erachter komen wat zich écht afspeelt is vaak lastig in Oekraïne.’

In Sumy verscheen de sojaboon tien jaar geleden voor het eerst op de akker, herinnert Onatskyi zich. Sindsdien is het areaal ieder jaar gegroeid en zal dat waarschijnlijk ook blijven doen nu de Europese markt lonkt, verzucht Onatskyi: ‘We vermoeden dat de eerste ggo-soja ooit door een groot kippenbedrijf het land in is gesmokkeld om goedkoper veevoer te kunnen verbouwen. Kleine boeren krijgen steeds meer last van die grootschalige sojaproductie. Grote producenten doen niet eens meer aan normale vruchtwisseling en ze spuiten veel chemicaliën. De mensen vragen zich langzamerhand af hoe op deze manier ooit nog vruchtbare bodems gaan doorgeven aan hun kinderen.”

© Hans Wetzels