Oekraïne, voorloper en exporteur van moderne oorlogsvoering

We zijn in Kramatorsk in het oosten van Oekraïne en de temperatuur is op deze heldere ochtend begin 2023 gezakt tot twaalf graden onder nul. Op de parking voor het appartementsblok waar we verblijven staat een witte Ford Focus, onze huurauto, bedolven onder een verse laag sneeuw. 

Om klokslag zeven uur, energiedrankje bij de hand, proberen we in de ochtendschemering de ruiten van de auto te ontdoen van vorst. Kogelvrije vesten en helmen gooien we in de kofferbak. Na herhaaldelijke pogingen om de motor aan de praat te krijgen vertrekken we oostwaarts – via Kostjantynivka en Ivanivske – in de richting van Bachmoet.

De snelweg die naar Bachmoet leidt, de T-0504, is versperd door verschillende Oekraïense checkpoints. De militairen controleren onze accreditaties, afgeleverd door het Oekraïense ministerie van Defensie, en laten ons steevast doorrijden, tot onze verbazing, gezien de moeilijke situatie in de intussen bezette stad. 

De laatste kilometers naar het hart van Bachmoet leggen we af op een dalende asfaltweg met niets anders dan velden bezaaid met kraters rondom ons. We scheuren erlangs met een snelheid van tachtig tot honderd kilometer per uur om aan het inkomende artillerievuur te ontsnappen.

Er is nog een andere reden waarom journalisten meer dan voorheen van het front worden gehouden: de constante dreiging van drones. ‘Inkomend artillerievuur is redelijk blind en moeilijk precies in te zetten', aldus een militair in de regio Pokrovsk tijdens een recent bezoek aan het Oekraïense front, in april 2024. ‘Zeker als het gaat om verouderd Sovjetmateriaal. Drones daarentegen zijn de ogen van de soldaten geworden. Je bent nergens nog veilig tot wel vijf kilometer langs de frontlijn.’ 

Drone-eenheden zijn vandaag onmisbaar, zowel aan Oekraïense als Russische zijde. Ze zijn niet alleen de ogen van de militairen die artillerie en kanonnen bedienen, maar worden ook steeds vaker zelf ingezet als wapens om rechtstreeks infanteristen of pantservoertuigen uit te schakelen. Dit heeft oorlogsvoering ingrijpend veranderd. 

In oktober 2023 ga ik mee op missie met Oekraïense soldaten van drone-eenheid CODE 9.2, verbonden aan de 92ste Brigade, in de velden rond Bachmoet. De opdracht is simpel: zo dicht mogelijk bij de bezette stad aan het front geraken, tot een kilometer of drie van de Russische loopgraven, en van daaruit de grondtroepen ondersteunen met drones. ‘We spelen live informatie door aan de soldaten die loopgraven bestormen zodat ze zich goed kunnen voorbereiden op de aanvallen', vertelt Fire (26), die toen een jaar deel uitmaakte van CODE 9.2. Hij behoort tot de meest ervaren dronepiloten. ‘Tegelijkertijd bevestigen we ook bommen met zeshonderd gram explosieven op onze drones. Die lossen we rechtstreeks op de Russen.’

‘De bommen die ze vastmaken aan hun drones bricoleren ze zelf en steken ze vol naalden en metaalscherven.’

Terwijl Fire diep in een koude, vochtige bunker de laatste parameters instelt om de drone te besturen, zit zijn collega aan de ingang van de bunker, naast een hoop explosieven. Hij vult 3D-geprinte hulsels met verschillende poeders. ‘Ongeveer zeshonderd gram springstof’, aldus de man, die liever anoniem blijft. ‘Deze bom vernietigt alles in een perimeter van vijftien meter rond de impactzone', zegt hij. ‘We proppen ze ook vol met nagels en ander metaalstukken voor een maximale impact.’ 

Volgens militair historicus Tom Simoens ligt deze evolutie in de lijn der verwachtingen. ‘Oekraïense soldaten doen het met wat ze hebben,’ zegt hij in een telefoongesprek. ‘De bommen die ze vastmaken aan hun drones bricoleren ze zelf en steken ze vol naalden en metaalscherven om zoveel mogelijk Russische militairen te doden. Dat is helaas de essentie van oorlog', zegt hij.

Volgens Simoens blijft deze techniek legaal als je kijkt naar het oorlogsrecht, ‘zolang er geen onnodig leed mee veroorzaakt wordt, dat ze exclusief gebruikt worden tegen militaire doelwitten en dat ze voldoen aan alle andere maatregelen beschreven in de conventie van Genève.’ ‘Kijk,’ vervolledigt Simoens, ‘in Amerikaanse HIMARS – of ATACMS-langeafstandsraketten en zelfs in handgranaten zitten ook scherven die overal doorheen vliegen. Door mensen maar ook pantservoertuigen en bunkers.

3D-printers

‘Het gebruik van drones is een nieuwe manier van oorlogvoering', vertelt ook commandant Sumer een week later. Met zijn brede glimlach en imposante postuur beschikt de man over het nodige charisma om de mannen van de prestigieuze 10de Brigade Edelweiss te leiden. ‘In maart 2023 gingen we voor het eerst met drones aan de slag binnen onze brigade.'

Intussen zijn zij de ogen van de infanterie en de kanonniers. Ze zijn onmisbaar geworden. Dankzij deze ‘vogels' voeren wij vanuit 'veilige' posities verschillende cruciale missies uit.’ Zoals? ‘Verkenning van bezette gebieden (op zijn schermen zien we de ruïnes van Soledar, een dorp dat in januari 2023 in Russische handen viel na hevige gevechten, red.). We lossen ook kilo’s explosieven op Russisch materieel en geven exacte coördinaten door aan de artilleriebataljons. Dat vergt veel creativiteit, en laat dat net zijn waar onze brigade in uitblinkt.’

Commandant Sumer laat ons ook zien hoe ze precies te werk gaan met de drones. Officier Vladimir (25) neemt ons mee naar de achterkant van een huis. In de tuin staan twee zelfgemaakte, gecamoufleerde houten schuren. Ze ogen klein maar functioneel.

Binnen is Nikolaï (31) druk bezig met drie verschillende 3D-printers. Hij is zowat het brein achter al deze recente innovatieve ontwikkelingen. ‘Kijk maar,’ zegt hij uitnodigend. ‘Ik ben de juiste tussenstukken aan het printen om een grotere batterij te kunnen gebruiken voor onze Mavic-3, de observatiedrone', klinkt het monter. ‘Daardoor vliegen ze veel langer en vooral veel verder in bezette gebieden. Tot twaalf of zelfs vijftien kilometer ver kunnen we de Russen spotten, vanop een hoogte van ongeveer 430 meter.’ 

‘Rennen, naar de schuilplaats,’ beveelt Nikolaï. In het donker leidt hij de weg door een wirwar aan boomstronken en takken die in het maanlicht weinig inzicht bieden. Zachte kop- en andere lampen verraden de ondergrondse ruimte waar het allemaal om draait. Een bunker van drie meter op twee. Daar is internet via Starlink en ook elektriciteit is er voorhanden dankzij een ingewikkeld kabelnetwerk.

De gevechten zijn al goed aan de gang. Allerlei explosieven worden vanuit deze bomenrij naar de Russische posities afgevuurd enkele velden verder aan de horizon. Die blijven uiteraard niet onbeantwoord en ook de Oekraïense soldaten krijgen met inkomend artillerievuur te maken. ‘Maar we zijn hier goed verstopt,’ verzekert Nikolaï. 

Ondanks de moeilijke en koude omstandigheden is de sfeer goedmoedig. Op een gasvuurtje staat water te koken voor oploskoffie en thee. ‘Hopelijk blijven de muizen deze keer van ons eten af’, sneert een man in de ondergrondse holte. Zijn gezicht is amper zichtbaar, enkel het licht van de afstandsbediening van de drone verraadt zijn positie. ‘Dat is Bogdan’, aldus Nikolaï. ‘Een van de meest ervaren dronepiloten hier.’ 

Bogdan is duidelijk niet aan zijn proefstuk toe. Met rustige hand beweegt hij de joystick van de afstandsbediening. De schermen naast hem zijn gevuld met livebeelden van de Mavic-3. Hij zoomt in op een punt aan de horizon, op enkele velden van onze positie. ‘Daar, dat is de kerk in Soledar’, wijst hij. ‘Van daaruit vuren de Russen.’

Enkele seconden later geeft hij een kleine, zelfzekere knik, hij drukt op een knop. We horen een zachte ‘plop’ en Bogdan glimlacht. ‘Raak’, fluistert hij. En ook in het veld is er bevestiging: een enorme stofwolk stijgt op. 

Drones inzetten in bezette gebieden, het blijft een helse uitdaging. ‘Maar het is cruciaal geworden', zegt Sumer als we ons terug in de basis bevinden. ‘Gezien de munitietekorten zou het Oekraïense front al lang zijn ingestort zonder FPV-drones (een First Person View-drone is een drone die is uitgerust met een camera waarmee de piloot in real-time vanuit het perspectief van de drone kan kijken, red.). Maar goed, ook de Russen gebruiken intussen dezelfde technologieën. Elke actie roept een tegenreactie op.'

Zo zijn de Russen nu bijvoorbeeld in staat om onze drones te jammen, zeg maar de frequenties te saboteren waardoor de toestellen onbruikbaar worden. Dat gebeurt met behulp van kunstmatige intelligentie.’

Oekraïners hebben dan weer systemen bedacht om Russische drones uit de lucht te houden. ‘Antennes verstoren de signalen in een perimeter van ongeveer vijftig meter,’ legt Sumer uit. ‘Als je die antennes in een rugzak plaatst van een soldaat in de loopgraven, of op een tank bevestigt, dan kan je al een heel eind verder.’ Al dat materiaal kost natuurlijk handenvol geld. 

Alle fronten 

De technologische ontwikkelingen aan het front in Oekraïne worden wereldwijd nauwlettend in de gaten gehouden. Van Mexicaanse drugskartels tot de Houthi-rebellen in Jemen of het Soedanese regeringsleger met behulp van Oekraïense special forces: ze zetten alles op alles om zich deze nieuwe technologieën eigen te maken en ten volle te benutten.

Dat zag freelance-journaliste Daphne Wesdorp (26) ook in Myanmar, waar gewapende groeperingen het regeringsleger proberen te verdrijven na een dodelijke staatsgreep in februari 2021. Ze stak de grens over met Myanmar en werkte wekenlang samen met zogenaamde vrijheidsstrijders. ‘We zien dat de integratie van 3D-printtechnologie en drone-ontwikkelingen nieuwe perspectieven opent voor zowel conventionele militaire vooruitgang als voor niet-gouvernementele entiteiten, zoals de anti-juntastrijders in Myanmar', zegt ze in een gesprek met MO*. 

‘Militaire organisaties omarmen 3D-printtechnologieën om geavanceerde, goedkope wegwerpvliegtuigen te produceren − die techniek is vooral zichtbaar en succesvol in Oekraïne. Maar we merken ook dat dit bijzonder waardevol blijkt voor heel wat verschillende entiteiten, zoals de rebellengroepen in Myanmar. Wanneer je geen buitenlandse bondgenoten hebt en je grenzen gesloten zijn, dan moet je innovatief zijn om wapens te verkrijgen en de conventionele bevoorradingsketen te omzeilen.’ 

‘In Myanmar ontmoette ik een man, 3D was zijn codenaam, die wapens en drones produceerde voor de rebellen,’ zegt Wesdorp. ‘De blauwdrukken voor die drones vond hij gewoon online, van Oekraïners. Hij vertaalde ze en ging ermee aan de slag. Zo zie je dat de gen Z'ers meer en meer zelfstandig te werk gaan. Oekraïners vertaalden aanvankelijk ook plannen van Islamitische Staat voor hun eigen drones.

Het staat buiten kijf dat Hamas ook kijkt naar ontwikkelingen in Myanmar of in Oekraïne, en ook Iran speelt duchtig in op deze evoluties, met de zogenaamde Shahed-drones, die een kostenplaatje hebben tussen de 20.000 en 50.000 dollar en een draagcapaciteit tot vijftig kilogram aan explosieven hebben. Met een bereik van 2.500 kilometer is Iran in staat om Israël rechtstreeks aan te vallen. Diezelfde drones worden dan weer aan Rusland geleverd en storten dagelijks neer op Oekraïens grondgebied. 

Europees Beleid 

De grote vraag is hoe conventionele legers naar deze ontwikkelingen kijken en in hoeverre ze van plan zijn om deze vernieuwde methoden te integreren in bijvoorbeeld de Europese legers. Is Europa in staat om de trends te volgen?

‘Europa bekijkt de ontwikkelingen aan het Oekraïense front uiteraard met argusogen’, zegt Michelle Haas, onderzoekster Europees defensiebeleid aan de UGent. ‘Drones zijn onmisbaar geworden. We zien ook andere partijen die ze gebruiken. Hamas bijvoorbeeld ontwikkelt eigen drones. En Israël schuwt het gebruik van kunstmatige intelligentie niet bij bombardementen in Gaza. In Oekraïne en Rusland vinden deze evoluties mogelijk nog sneller plaats, omdat het een crisissituatie betreft. Dan komt alles in een stroomversnelling. Wat dat betreft moeten we constateren dat Europa achter de feiten aanloopt.'

Europa bekijkt de ontwikkelingen aan het Oekraïense front uiteraard met argusogen.

Tussen januari en mei van dit jaar namen 90.000 soldaten van de NAVO deel aan grootschalige militaire oefeningen: Operatie Steadfast Defender 2024. Het was de grootste operatie sinds het einde van de Koude Oorlog. De NAVO wilde tonen dat het verenigd was en de Russische dreiging kon stuiten. Hoewel de kritiek op de traagheid van de Westerse oorlogsmachine steeds luider werd.

‘We merken op dat de conventionele capaciteiten van de NAVO eigenlijk ook ontbreken,’ vult Haas aan. ‘Niemand had verwacht dat we opnieuw op zo'n grote schaal geconfronteerd zouden worden met een loopgravenoorlog, waardoor Europese legers ook die vaardigheden moeten bijschaven, voordat ze zich volledig kunnen focussen op het gebruik van bijvoorbeeld drones of kunstmatige intelligentie.’ 

Ook bij defensie in België kijken ze vol interesse naar de ontwikkelingen in Oekraïne. Een hooggeplaatste bron binnen defensie vertelt, onder het mom van anonimiteit: ‘We willen heel graag drone-bataljons invoeren in het Belgische leger. Daarvoor analyseren we alles wat in Oekraïne plaatsvindt op dat vlak. Hun ervaringen zijn goud waard', luidt het. ‘We moeten deze evoluties omarmen en zo snel mogelijk integreren, willen we op termijn relevant blijven.’