Onderwijs in Zuid-Afrika versterkt de ongelijkheid

’ Bijna een kwart van de Zuid-Afrikaanse begroting gaat naar onderwijs. Misschien moeten we ons de vraag durven stellen of dit model voor iedereen even kwaliteitsvol is én of het ook gericht is op het afleveren van zelf-voorzienende, arbeidsmarktklare en/of ondernemingswijze afgestudeerden?’

DFID (CC BY-NC-ND 2.0)

Zuid-Afrika hoort bij de slechtste leerlingen ter wereld wat schrijf- en rekenvaardigheden betreft. En dan hebben we het nog niet over de omzetting van theorie in praktijk of over de technologische alfabetisering.

Tthuseng Mphahlele, stafmedewerker bij de NYDA, het Zuid-Afrikaanse ministerie voor jeugdontwikkeling, is zich terdege bewust van deze situatie: ‘We hebben de voorbije decennia geïnvesteerd in een onderwijs van gelijke kansen. Als je bedenkt dat de leerplicht voor zwarten pas in 1991 wettelijk werd vastgelegd en dit voor de blanken al van af 1953 vastlag, is het logisch dat er een grote inhaalbeweging nodig is om het onderwijs op een gelijk niveau te krijgen. Bijna een kwart van de Zuid-Afrikaanse begroting gaat naar onderwijs. Misschien moeten we ons de vraag durven stellen of dit model voor iedereen even kwaliteitsvol is én of het ook gericht is op het afleveren van zelf-voorzienende, arbeidsmarktklare en/of ondernemingswijze afgestudeerden?’

De belangrijkste uitdagingen liggen volgens waarnemers in de organisatie en de financiering van het onderwijssysteem. We nemen enkele hete hangijzers onder de loep.

1. Fixatie voor algemeen vormend onderwijs

De opleiding is er niet op gericht jongeren klaar te maken voor uitdagingen buiten de schoolmuren.

**’**Het Zuid-Afrikaanse onderwijssysteem is gebaseerd op een 19de-eeuws  model, buitensporig gericht op theorie, hoge rangen en prestatie, niet op hoe we ons tot de snel veranderende wereld verhouden,’ aldus Molefi ‎Mataboge, consulent in Jeugdbeleid. ‘Het daagt jongeren niet genoeg uit om nieuwsgierig of avontuurlijk te zijn. De opleiding is er ook niet op gericht om jongeren klaar te maken voor de uitdagingen buiten de schoolmuren. En evenmin  leren ze hoe ze aardappels moeten telen of huizen moeten bouwen.’

Zuid-Afrika heeft volgens Mataboge, samen met vele andere ontwikkelingslanden, een obsessie ontwikkeld voor algemeen vormend middelbaar onderwijs en hoger (universitair) onderwijs, omdat die essentieel zouden zijn voor succes. In de gesubsidieerde openbare scholen, de ruggengraat van het Zuid-Afrikaanse schoolsysteem, is dit het meest schrijnend.

Want ondanks pogingen tot hervorming, blijven deze scholen volgens Mataboge ‘eenheidsworst fabriceren, gebaseerd op een verouderd onderwijsmodel dat leerlingen klaarstoomt voor een (theoretisch) toelatingsexamen voor hoger onderwijs of een job als uitvoerend bediende, in plaats van kritische burgers met een deftige ondernemingszin te genereren, of goede vakmensen.’

2. Onderwijssysteem houdt klassenmaatschappij in stand

Maar niet alleen het curriculum is een probleem. Ook de financiering van het onderwijs in Zuid-Afrika houdt de ongelijkheid in stand. Zuid-Afrika kent zowel gesubsidieerd als privaat onderwijs. Onderaan bengelen de zogenaamde ‘modderscholen’ in de armste gebieden van het land en het gesubsidieerd publiek onderwijs, voorafgegaan door Model C- scholen die gefinancierd worden met overheidsgeld én privaat kapitaal. Bovenaan de onderwijsladder staan de puur met privaat geld gefinancierde privéscholen.

Hoe hoger op de onderwijsladder, hoe hoger het schoolgeld maar ook hoe diverser het curriculum, hoe moderner de infrastructuur en hoe persoonlijker begeleiding. Mataboge: ‘Ons  onderwijssysteem annex financieringsbeleid bevoordeelt de reeds bevoorrechten en veroordeelt de rest — op zijn best — tot middelmatigheid, enkele zeldzame uitzonderingen daar gelaten.’

3. Modderscholen bieden kinderen een uitzichtloze  toekomst

De grondwet geeft iedereen recht op onderwijs, maar gratis is het nooit.

De zogenaamde modderscholen vind je terug op het geïsoleerde en arme platteland en aan de randen van de uitgestrekte townships met veel informele nederzettingen.

De naam verwijst naar een meer dan metaforische beschrijving van een systeem in chaos en wanorde.

Glenn Ashton, een opiniemaker actief in het middenveld, omschrijft ze als volgt: ‘Onvoldoende sanitaire voorzieningen, onveiligheid en gebrekkige watervoorziening zijn manifest. Vanuit een pedagogisch perspectief veroordelen zaken als overbevolking, gebrek aan bureaus of gekwalificeerde leraren, de afwezigheid van boeken — laat staan bibliotheken — alle leerlingen die hier schoollopen tot een ‘modderige toekomst’. Het personeel van deze scholen is, àls het überhaupt al aanwezig is, vaak gedemotiveerd. Geen enkele school kan slagen zonder geëngageerd en goed uitgerust personeel.’

De Zuid-Afrikaanse grondwet geeft iedereen recht op onderwijs, volwassenenonderwijs en voortgezet onderwijs. Toch is onderwijs nooit gratis, zelfs niet in een staatsschool. Er is altijd wel een soort van jaarlijkse of maandelijkse kost in eender welke school, met daarnaast is nog het verplichte uniform dat gemakkelijk zo’n 35 euro kost.

4. ‘Ouderbetrokkenheid’ is belangrijk maar vaak onbestaande

Ouders houden zich vaak afzijdig van het schoolgebeuren, zowel financieel als inhoudelijk. De gemeenschappen waar de publieke scholen mee verbonden zijn, zijn vaak verstrikt in de sociale spanningen die geworteld zijn in armoede en de erfenis van de apartheidsperiode. Hun kinderen hebben minder kans om te slagen, laat staan om te floreren in de harde economische  wereld.

Het doorbreken van de vicieuze cirkel van analfabetisme of laaggeschooldheid vereist meer dan alleen boeken. Leraren en curriculum kunnen helpen, maar de rol van de betrokken ouders en gemeenschappen kan niet worden onderschat.

5. Geld is en blijft de sleutel tot succes

‘Het grootste deel van de Zuid-Afrikaanse kinderen en jongeren wordt uitgesloten van kwaliteitsvol onderwijs, puur door het inschrijvingsgeld.’

Zuid-Afrika kent ook een gemengd type van onderwijs: de zogenaamde Model C- scholen. Het zijn gesubsidieerde overheidsscholen met een grote private inbreng. Velen zijn reeds lang gevestigde instellingen waar leerlingen aanvullend schoolgeld betalen, waarmee de school inzet op meer leerkrachten, een betere infrastructuur en extra buitenschoolse activiteiten. Het zijn nog steeds overwegend ‘witte scholen’.

Maar ook de weinige ouders uit de nieuw ontstane ‘zwarte en gekleurde’ middenklasse die het zich kunnen veroorloven verkiezen deze scholen. ‘Het grootste deel van de Zuid-Afrikaanse kinderen en jongeren wordt uitgesloten van dit kwaliteitsvol onderwijs, puur door het inschrijvingsgeld’, zegt Matabonge, ‘terwijl we wél verwachten van onze kinderen dat ze met elkaar concurreren eens ze afgestudeerd zijn.’ Een oneerlijke start dus al van bij het begin van hun schoolcarrière.

Nokuphila School:

‘Investeren in kwaliteitsvol onderwijs voor alle kinderen’

Locatie: Midrand, Johannesburg
Aantal leerlingen in 2014: 221 kinderen tussen drie en negen jaar, 100 % gekleurd.
Schoolgeld: 130 Rand per maand
Aantal leerlingen per klas: maximum 20
Aan het woord: directeur Michele Clayton-Peters

Nokuphila is een privéschool, volledig gefinancierd door het christelijke Home Trust Fonds. De school werd gesticht in 2010 en startte als kleuterschool. Doel is om jaar na jaar te groeien tot een volwaardige basis- en secundaire school. De school biedt kwaliteitsvol onderwijs aan arme en kwetsbare kinderen uit het nabijgelegen Thembisa Township.

Michele Clayton-Peters: ‘Onze leerlingen wonen allemaal in de zeer arme informele nederzettingen aan de rand van Thembisa en ze werden toegelaten op basis van hun kwetsbaarheid en de bereidheid van de ouders om deel te nemen aan het schoolgebeuren. Onze aanpak en service is vergelijkbaar met andere private scholen. De kinderen krijgen twee maaltijden en twee tussendoortjes per dag, transport van en naar de school, naschoolse opvang en buitenschoolse activiteiten.’

‘Sommige alleenstaande moeders hebben alleen een kinderbijslag van 200 Rand per maand als inkomen.’

Het schoolterrein oogt heel modern en verzorgd, de klasjes zijn kleurrijk ingericht, er is een moestuin, een avontuurlijk speelterrein en de kinderen zitten allemaal strak in een smetteloos uniform. Het enige verschil met een andere privéschool is dat de kinderen amper schoolgeld betalen: 130 Rand (zo’n 10 euro) per maand is de bijdrage die de school vraagt, een peulschil als je weet dat een kind hier laten schoollopen zo’n 1200 Rand per maand kost.

‘Toch zijn er gezinnen die het schoolgeld niet kunnen betalen’, zegt Clayton-Peters. ‘Sommige alleenstaande moeders hebben alleen een kinderbijslag van 200 Rand per maand als inkomen. Maar we sluiten niemand uit op basis van hun inkomen, wel op basis van hun engagement. In ruil bieden we hun kinderen een kans om de cirkel van armoede en achterstelling te doorbreken waar hun gezin soms al generaties in zit.’

Op het schoolterrein is er ook een opleidingscentrum voor kinderverzorgsters en leerkrachten. Ze stellen in de school zelf vijf studenten te werk — die hun leerkrachtenopleiding volgen via het huisonderwijs van UNISA — in het kader van hun praktijkstages.  Clayton-Peters: ‘Van bij de start was het doel om leraren uit de lokale gemeenschap aan te werven én tegelijkertijd kwaliteitsvol onderwijs aan te bieden. We staan zelf in voor de opleiding van deze mensen, en bouwden een opleidingscentrum uit om hen uit te rusten met de geschikte vaardigheden en kwalificaties. Op dit moment zijn er 45 studenten uit Tembisa die deeltijds hun getuigschrift halen, gehomologeerd door de overheid.’

Christian David Moravian Primary School:

‘Rolmodellen bewijzen dat het anders kan’

Locatie: Wijnberg, Coniston Park, Kaapstad
Aantal leerlingen: 372, 100% gekleurd
Aantal leerlingen per klas: gemiddeld 40
Aan het woord: Directeur Michael Erasmus

De Christian David Moravian Primary School ligt in een nog steeds zeer gesegregeerde wijk even buiten Kaapstad. Hier geen groene speelplaats, kleurrijk meubilair of nieuwe schoolboeken. Wel een stoffige binnenplaats als speelplaats, overbevolkte klassen met gemiddeld 40 kinderen, aftands schoolmateriaal  én een zeer kansarme populatie.

De school is een gesubsidieerde openbare lagere school die werd gesticht in 1937. Ze biedt gratis onderwijs aan arme en kwetsbare kinderen uit het nabijgelegen Capricorn en Overcome Townships.

Michael Erasmus: ‘Zo’n 35 jaar geleden heeft de apartheidsregering alle inwoners van het zeer diverse District Six gedwongen om de heuvels waar ze woonden te verlaten. Een groot deel van de gekleurde bevolking kwam in dit deel van de stad terecht, op lagergelegen moerassige gronden. Sindsdien vangen we kinderen uit zeer kansarme gezinnen op, vaak ook dysfunctionele kinderen die nergens anders nog welkom zijn. Want ieder kind moet kansen krijgen.’

De ouders zouden meer vaardigheden moeten hebben om hun kinderen te ondersteunen en op te voeden. Veel van de gezinnen zijn dag na dag aan het “overleven”.

De school kampt wel met grote uitdagingen. Erasmus:  ‘Naast meer overheidssteun, zodat kleinere klassen mogelijk worden en we ons materiaal kunnen vernieuwen en moderniseren, kijk ik ook naar de feitelijke “opvoeders”. De ouders zouden meer vaardigheden moeten hebben om hun kinderen te ondersteunen en op te voeden. Veel van de gezinnen zijn dag na dag aan het ‘overleven’. Vaders en moeders weten vaak niet of ze hun kinderen ’s avonds te eten kunnen  geven. Er zijn ook kinderen die ik elke dag met een zwaar gemoed naar huis moet laten gaan. Thuis wacht hen vaak verwaarlozing en zelfs misbruik…’

Erasmus en zijn uiterst gemotiveerd team proberen er het beste van te maken: ‘De kinderen krijgen op school een warm middagmaal, vaak het enige dat ze eten die dag. Indien echt nodig, dan geven we hen een bad en kledij. Mijn leerkrachten doen veel meer dan lesgeven alleen. Ze proberen een paar keer per jaar bij elke leerling thuis langs te gaan. Om een band met de ouders of andere verzorgers aan te gaan, om de ouders ervan te overtuigen dat onderwijs de énige manier is om uit die cirkel van kansarmoede te geraken.’

Erasmus wil zijn mening over het Zuid-Afrikaanse onderwijsbeleid niet geven, als ambtenaar moet hij zich neutraal opstellen. Als we hem vragen hoe hij zijn job in deze moeilijke omstandigheden  kan volhouden, glinsteren zijn ogen voor de eerste keer tijdens ons gesprek. Erasmus: ‘Ik word omringd door mensen die blijven geloven dat verandering mogelijk is. Ook de samenwerking met de rolmodellen uit de gemeenschap en de ngo ‘Dreams to Reality’, die onder andere inzet op vrijwilligerswerk in scholen zoals de onze, maakt dat ik hoopvol kan uitkijken naar een toekomst  waar elk kind kans heeft op goed onderwijs.’

Paarl Gymnasium:

‘Kwaliteit voor kapitaalkrachtigen én getalenteerde sporters’

Locatie: Paarl, Kaapstad
Model C-school: gesubsidieerde middelbare school met zeer grote private inbreng
Gesticht: in 1858
Taal: Afrikaans
Aantal leerlingen: 1.050, waarvan 15 % gekleurd
Aantal leerlingen per klas: gemiddeld 30
Wetenschapsleerkracht: Vida Craül

Paarl Gymnasium is een van de weinige scholen die nog steeds alleen in het Afrikaans les geven. Dat verklaart grotendeels de lage instroom van niet-blanke kinderen. Maar ook het schoolgeld is een drempel: je betaalt per schooljaar 21.900 Rand, en dat voor een gesubsidieerde school.

Leerkracht sport Vida Craül: ‘De leerkrachten worden betaald door de overheid. Al de rest — infrastructuur, materiaal, sportfaciliteiten, de talrijke buitenschoolse activiteiten (activiteiten die buiten het verplichte curriculum vallen maar wel door de school georganiseerd worden en op de school plaatsvinden), …  — wordt gefinancierd door de bijdragen van de ouders. Hierdoor kunnen we extra kwaliteit aanbieden, kleinere klassen maken en de leerlingen beter voorbereiden op het leven na de middelbare schooltijd.’

Tot voor kort was dit dé springplank naar de beste universiteiten, de meest gegeerde jobs en een maatschappelijk leven bij de high society.

Model-C scholen zijn voor weinig kinderen haalbaar in de nieuwe democratie. Toch zijn ze nog goedkoop in verhouding tot de echte privéscholen, vertelt Craül: ‘Het schoolgeld bedraagt daar gemiddeld zo’n 60.000 Rand per jaar. Tot voor kort was dit dé springplank naar de beste universiteiten, de meest gegeerde jobs en een maatschappelijk leven bij de high society. Maar sinds het einde van de apartheid zijn er quota ingesteld voor de instroom van studenten in de universiteiten en bij de aanwerving van werknemers’. Om alles in verhouding te kunnen plaatsen vragen we naar Craüls inkomen. Zij verdient als Master in de Wetenschappen met meer dan 20 jaar leservaring 24.000 Rand (100 Rand = 7 Euro) netto per maand. Een startende leerkracht in het middelbaar verdient zo’n 15.000 Rand per maand.

Voor de minder begoede leerlingen hebben de meeste Model-C scholen wel beurzen voorhanden. Zo ook in het Paarl Gymnasium, dat sterk inzet op sport.  De school is dé bakermat van heel wat ‘Springbokken’, de nationale rugbyploeg en dé Afrikanersport bij uitstek. Craül: ‘We nemen per jaar een aantal uiterst getalenteerde kinderen op in de school, los van hun financiële situatie. En ja, vaak zijn dit gekleurde of zwarte kinderen die uitblinken in een of meerdere sportdisciplines. Want anders zou dit talent verloren gaan.’

Dit artikel kwam tot stand met de steun van de Vlaamse Overheid, afdeling Jeugd.