Poolse burgers zijn het hart van de democratie. Komen ze ook in het centrum van de macht?

In Wegorzewo, een slaperig stadje van 10.000 inwoners, nemen gewone vrouwen de handschoen op. ‘Zij hebben mij het meest van al verrast, niet de tienduizend betogers in Warschau.’

© Xander Stockmans

De rechts-conservatieve, populistische regeringspartij PiS zal de parlementsverkiezingen van deze zondag in Polen met groot overwicht winnen, volgens de peilingen. Maar verandering ligt op de loer: het nieuwe linkse blok Lewica kan de progressieve oppositie terugbrengen naar het parlement, na een totale afwezigheid van vier jaar. Het zijn de Poolse burgers die het pad daarvoor effenden, met vele protesten — tegen de regering, de ultraconservatieve moraal, de Kerk en de ultranationalisten.

Een sterker autoritair blok én een sterkere progressieve tegenmacht: deze historische verkiezingen leveren de blauwdruk voor een ongeziene polarisering.

Een tweede opeenvolgende absolute meerderheid voor PiS (Prawo i Sprawiedliwość, of Recht en Rechtvaardigheid) ligt in het verschiet na de verkiezingen van zondag. De plannen liggen klaar om de onafhankelijke instellingen van de rechtsstaat nog meer te onderwerpen aan de macht van de partij. Polen kan verder de weg van Hongarije op.

Maar de autoritaire machtsgreep blijft niet zonder gevolgen: de komende vier jaar kan de nieuwe tegenmacht van onderuit  nu ook politiek vertegenwoordigd worden in het parlement. Ook de seculiere anti-Kerkbeweging, aangestuurd door vrouwen, kan haar intrede doen in het Poolse parlement.

Marta Lempart (met gsm in de hand) mobiliseert Poolse medeburgers voor blokkades van ultranationalistische marsen

© Marta Bogdanowicz

‘Mijn Strijd’

Piotr Rybak stond op het centrale plein van de West-Poolse stad Wrocław toen hij een joodse pop in brand stak. Voor die daad kreeg hij drie maanden gevangenisstraf. Twee jaar later organiseerde hij samen met voormalig priester Jacek Międlar een ultranationalistische mars ter gelegenheid van de Poolse Onafhankelijkheidsdag op 11 november 2017. Marta Lempart, oprichtster van de Poolse Nationale Vrouwenstaking, riep mensen samen om de mars te blokkeren. De openbaar aanklager vervolgde haar wegens ‘verstoring van een wettelijk toegelaten demonstratie’, maar de rechter gaf Lempart later gelijk.

Een half jaar later promootte Międlar zijn nieuwe boek Mijn Strijd voor de Waarheid, een verwijzing naar Hitler’s beruchte boek Mein Kampf, op hetzelfde plein. Lempart organiseerde meteen een tegenbetoging. De openbaar aanklager vervolgde haar partner Natalia wegens – opnieuw – ‘verstoring van een demonstratie’.

‘Voor al onze blokkades van ultranationalistische marsen vervolgt de openbaar aanklager ons op die grond’, zegt Lempart. ‘Ik denk dat er een twintigtal rechtszaken tegen mij lopen. En ik vrees dat steeds minder rechters me gelijk zullen geven. Dit zijn de laatste dagen van de onafhankelijke rechterlijke macht in Polen.’

Amnesty International documenteerde hoe rechters, die vervolgde activisten vrijspreken op grond van de vrijheid van meningsuiting, via een nieuwe disciplinaire commissie bestraft en vervangen worden.

Op 24 juli veroordeelde een rechter 15 betogers voor het eerst tot 230 euro boete, wegens ‘verstoring van het verkeer’. Ze betoogden voor een onafhankelijke rechterlijke macht.

‘Dit zijn de laatste dagen van de onafhankelijke rechterlijke macht in Polen.’

De ruimte voor vrijheid van vereniging krimpt zienderogen in Polen. Ook Rafal Szuscek, een docent aan de universiteit van Warschau, is de tel kwijt hoeveel rechtszaken er tegen hem lopen. Op 1 maart 2018 nam hij deel aan een blokkade van een ultranationalistische mars. ‘Politieagenten gooiden me op de grond, sloegen me in de boeien, sleepten me naar de politiewagen en sloegen me in het gezicht’, zegt hij. Een dag later diende de politie klacht in tegen Szuscek wegens ‘belediging van een politieagent’.

In februari trok Szuscek samen met twee vrienden het standbeeld van priester Henryk Jankowski van zijn sokkel. Verschillende mensen waren naar buiten gekomen met getuigenissen over hoe Jankowski hen als kind seksueel misbruikte.

‘De Kerk is schuldig door stilte. De samenleving omdat ze niet dacht aan de trauma’s van haar medeburgers die ze in stilte en pijn verder liet leven, terwijl de dader als held vereerd werd’, zegt Szuscek. Uiteindelijk werd Szuscek aangeklaagd wegens ‘belediging van een monument’.

Rafal Szuscek nam deel aan een blokkade van een ultranationalistische mars. ‘Politieagenten gooiden me op de grond, sloegen me in de boeien, sleepten me naar de politiewagen en sloegen me in het gezicht.’

© Xander Stockmans

Tot april 2018 organiseerde de Poolse regering elke maand een mars voor de herdenking van de vliegtuigcrash waarbij president Lech Kaczyński om het leven kwam. ‘Die herdenkingsmarsen waren ontaard in propaganda om de afbouw van de democratie te maskeren’, zegt Pavel Kasprzak, al dissident sinds het communistische regime.

Met maandelijkse tegenbetogingen werd Kasprzak de luis in de pels van Jarosław Kaczyński, leider van regeringspartij PiS en tweelingbroer van de verongelukte president.

‘In april 2017 keurde de regering een nieuwe wet goed waarmee “cyclische” demonstraties, die meerdere keren per jaar op dezelfde plaats worden georganiseerd, voorrang kregen op andere demonstraties op die plaats’, zegt Kasprzak. Sindsdien gebruikt de regering deze wet om tegenbetogingen tegen pro-regeringsdemonstraties en tegen nationalistische demonstraties te criminaliseren.

Maar Kasprzak ging door. ‘De massabetogingen in Warschau vindt de regering zelfs goed, want die zijn zogezegd het bewijs dat de Poolse democratie gezond is. Maar met acties van burgerlijke ongehoorzaamheid kan je onrechtvaardige wetten uitdagen en rechtszaken uitlokken. Dat trekt het maatschappelijk debat pas echt op gang.’

Zwarte Madonna

Ook tegen Elżbieta Podleśna lopen ongeveer dertien rechtszaken wegens ‘verstoring van demonstraties’. Maar op 6 mei overkwam haar iets ergers: ze werd hardhandig gearresteerd in haar huis in Warschau. De openbaar aanklager beschuldigde haar van ‘de ontheiliging van het beeld van de Zwarte Madonna van Czestochowa’, op basis van artikel 196 van de Strafwet: ‘belediging van religieuze gevoelens’.

Tijdens de huiszoeking vonden de agenten op haar laptop en telefoon wat foto’s van de Zwarte Madonna met regenboogaureool. ‘Er is geen enkel bewijs van een misdaad, enkel een gefabriceerde aanklacht’, zegt Barbora Cernusakova van Amnesty International.

Het gerecht was opgetreden na een vraag van de ultraconservatieve katholieke lobbygroep Ordo Iuris (Latijn voor rechtsorde), verbonden met de wereldwijde fascistische organisatie Tradição Família e Propriedade. De arrestatie van Podleśna werd toegejuicht door minister van Binnenlandse Zaken Brudziński (PiS). Dat wekte de indruk dat de staat het bestraffingsapparaat hanteert op aangeven van ultraconservatieve drukkingsgroepen.

‘De Kerk is niet erger dan de samenleving waarin ze gedijt.’

Ordo Iuris zat in 2016 achter het wetsvoorstel voor een totaalverbod op abortus. Dat trok de massaprotesten van de Nationale Vrouwenstaking op gang. Op 3 oktober van dat jaar, na een oproep van de toen nog onbekende Marta Lempart, legden 200.000 vrouwen in heel het land het werk neer en hielden ze een protest, in het zwart gekleed. De Nationale Vrouwenstaking werd het platform voor acties tegen anti-LGBTI-propaganda van de regering, de macht van de Kerk en de ultranationalistische marsen.

Eind juli demonstreerden ze nog hun mobilisatiecapaciteit. Activisten van de Nationale Vrouwenstaking organiseerden in heel het land steunbetogingen in solidariteit met de LGBTI-gemeenschap van Białystok. In die Oost-Poolse stad was op 20 juli de allereerste gaypride georganiseerd.

‘Agressieve voetbalhooligans en ultranationalisten gooiden met stenen’, zegt Lempart. ‘Ook gewone burgers deden mee. Ouderen gooiden eieren en rotte groenten van de balkons. Tientallen mensen raakten gewond, waaronder kinderen. Er heerste een echte lynchsfeer. Als de politie er niet geweest was, hadden er doden kunnen vallen.’

Volgens Lempart is de Poolse Kerk mee verantwoordelijk voor het geweld. Tadeusz Wojda, aartsbisschop van Białystok, had een ‘familiepicknick’ en een publiek gebed aan de kathedraal georganiseerd. Honderden mensen stonden geknield voor een spandoek met de tekst: ‘Wij vragen vergeving aan God en de gezegende Moeder voor de zonde van de sodomie.’ Dat ontaardde in de tegenbetoging van gewelddadige ultranationalisten.

Wojda had twee weken voor de LGBTI-mars een publieke oproep gelanceerd ‘om Polen te verdedigen tegen afwijkingen en tegen een aanval op onze kinderen’. De oproep werd in alle kerken in Białystok en de omliggende provincie voorgelezen.

Kerk en haat

Voor de Europese verkiezingen lanceerde PiS een nieuwe anti-LGBTI-campagne. ‘We hebben te maken met een aanval op het gezin, die hele LGBTI-beweging’, zei Jarosław Kaczynski toen. ‘Dit wordt geïmporteerd, maar het bedreigt onze identiteit, onze natie, het voortbestaan van de Poolse staat.’ In de afgelopen maanden namen meer dan dertig gemeenten wetgeving aan die hun regio tot ‘LGBTI-vrije zone’ uitriep.

Lempart denkt niet dat er positieve verandering op komst is: ‘De taal wordt alleen maar extremer nu de parlementsverkiezingen naderen.’ Waar PiS in 2015 al 37 procent haalde, staan ze nu op 48 procent in de peilingen.

‘De Kerk is niet erger dan de samenleving waarin ze gedijt’, zegt Rafal Szuscek. ‘Stop met de schuld af te schuiven op de priesters en de bisschoppen. De Poolse Kerk, dat zijn wij allemaal. Neem er verantwoordelijkheid voor op en doe iets. Kom uit je rol van stille meerderheid die de prodemocratische demonstraties wel steunt, maar louter een observator is.’

Pavel Kasprzak1

© Xander Stockmans

Ook Kasprzak relativeert: ‘Je hebt een harde kern van overtuigde activisten die op de barricades staat. Het bredere antwoord van de bevolking is eerder tribaal. Mensenrechten verdedigen is wat je doet wanneer je tegen de regering bent. Als vrouwenrechten en gelijke kansen voor de LGBTI-gemeenschap passen in die tribale oorlog, worden ze populair omdat de schuldige PiS is. Onder een andere regering zouden de burgerprotesten nooit zo’n grote respons krijgen.’

De eerste betoging ooit

‘Priesters missen nooit de kans om te zwijgen’, lacht Lempart. ‘Zij zorgen ervoor dat onze thema’s in het publieke debat blijven. Daardoor kon zelfs een piepkleine harde kern van activisten in oerconservatieve stadjes mensen blijven mobiliseren. We hebben nu ongeveer 450 lokale activisten die zichtbaarheid voor onze thema’s blijven creëren. Ga naar Węgorzewo. Daar namen gewone vrouwen de handschoen op. Zij hebben mij het meest van al verrast, niet de tienduizenden betogers in Warschau.’

Eliza Brzozowska, Jolanta Swirkowicz, Anna Bolik en Anna Styrańczak vormen de lokale afdeling van de Nationale Vrouwenstaking in dit slaperige stadje van ongeveer 10.000 inwoners. De vier vrouwen die zichzelf de Meiden van Węgorzewo laten noemen, hebben hun stempel al gedrukt. Sinds ze de gemeente betaalden voor advertentieruimte aan het tankstation, leest iedereen die het dorp binnenrijdt ‘Vrij van fascisme’ op een reclamebord.

‘De mensen hier hadden nog nooit over zulke zaken gepraat. Ze zijn het niet gewend om een dissidente stem te laten horen.’

Eliza’s plattelandshuis met boerderij ligt op honderd meter van de 230 kilometer lange grens met Rusland, eenzaam en geïsoleerd. In de inkomhal liggen posters en papieren met handtekeningen. Tegenwoordig staan de vrouwen elke dag op het dorpsplein om handtekeningen te verzamelen voor een burgerwetsvoorstel dat de politieke macht van de Kerk moet terugdringen. Dat is niet eenvoudig in een regio waar de Katholieke Kerk de plak zwaait.

‘Ik maakte een paar keer de urenlange reis naar Warschau om deel te nemen aan de massademonstraties ter verdediging van de democratie’, zegt Eliza terwijl ze uitkijkt over de uitgestrekte velden en de paarden die over het groene gras naar haar toe komen gesneld. ‘Maar ik wilde ook hier iets doen bewegen. En dan kwam de Nationale Vrouwenstaking.’

Anna Bolik, ambtenaar bij de gemeente, zag de aanvraag van Eliza voor een demonstratie op 3 oktober 2016. ‘Ik was nieuwsgierig’, zegt Anna. ‘Hier? In Węgorzewo? Een demonstratie? Ik besloot om Eliza te contacteren, want ik wilde meedoen.’

‘Dit zou de eerste demonstratie ooit in Węgorzewo worden’, zegt Eliza. ‘Ik wist niet hoeveel mensen er zouden opdagen, maar het werden er toch een vijftigtal. Dat vond ik al een succes. De mensen hadden hier nog nooit met elkaar over zulke zaken gepraat. Ze zijn het niet gewend om een dissidente stem te laten horen.’

Eliza Brzozowska: ‘Mensen in ons dorp hebben schrik om van zich te laten horen. Maar ze steunen ons wel van achter het gordijn in het stemhokje’

© Xander Stockmans

Achter het gordijntje

‘Het was de Nationale Vrouwenstaking,’ zegt Anna, ‘die de deelnemers een platform had geboden om samen te komen en zichtbaar te worden voor anderen die in stilte droomden van verandering.’

‘PiS wilde de geest snel weer in de fles, want Węgorzewo inspireerde andere kleine steden en dorpen’, zegt Eliza. Sindsdien creëren de Meiden van Węgorzewo in hun kleine gemeenschap zichtbaarheid voor elke actie die Marta Lempart opstart: voor Internationale Vrouwendag, tegen seksueel misbruik in de Kerk, voor Elżbieta Podleśna, voor de LGBTI-gemeenschap in Białystok.

Het vergt wat moed om in een oerconservatief stadje je dagelijks leven te onderbreken en politiek zichtbaar te worden met de grote taboes in Polen. Anna Styranczak ging van Facebook af omdat ze de haat, ook van vrienden en familie, niet meer kon verdragen.

Maar er kwamen ook voorzichtige signalen van hoop: Jolanta en Anna Bolik werden als gemeenteraadslid verkozen nadat ze bekender waren geworden dankzij hun acties. ‘Mensen mogen dan wel bang zijn om op straat van zich te laten horen, ze gebruiken hun stem wel in het stemhokje’, zegt Jolanta. ‘Ze hebben schrik van hun eigen gedachten. Ze steunen ons achter het gordijntje.’

‘We willen Polen veranderen. We willen gelijke rechten. We willen een seculiere staat.’

In de zomer van 2018 lanceerde de Nationale Vrouwenstaking een reeks protesten onder de noemer Polen voor Iedereen. Ze schreven een programma met eisen waarvoor ze de komende jaren zouden werken. Dat programma werd de inspiratiebron voor het eerste verkiezingsprogramma van de nieuwe partij Wiosna.

In februari kreeg één man het idee om de vele burgerprotesten en de versterkte civiele samenleving van de voorbije vier jaar te vertalen in politieke macht. Een tegenmacht. Een links-progressieve, sociaalliberale partij die van seksuele identiteit, mensenrechten en de scheiding tussen Kerk en staat haar belangrijkste strijdpunten zou maken. Robert Biedroń, de eerste openlijk homoseksuele burgemeester in Polen en zelf ooit nog activist, richtte Wiosna op.

‘Wiosna zou niet bestaan zonder de moedige initiatieven van zovele actieve burgers’, zegt Biedroń aan MO*. ‘Al die jaren protesteerden wij op straat. Wij zijn geen traditionele partij, wij komen allemaal uit de civiele samenleving.’

Biedroń belde de invloedrijkste activisten op en vroeg hen om op de lijst van Wiosna te staan bij de Europese parlementsverkiezingen van 26 mei. Ook Marta Lempart. ‘Wiosna consumeerde de energie van de Vrouwenstaking’, zegt Lempart. ‘Al het werk waar we in 2016 mee begonnen, was altijd met de bedoeling om de democratische oppositie te versterken en van mensenrechten een echte politieke tegenmacht te maken bij de verkiezingen van 2019. We willen Polen veranderen. We willen gelijke rechten. We willen een seculiere staat.’

Zelfs het conservatieve Burgerplatform, de grootste oppositiepartij van voormalig Europees president Donald Tusk, probeert een graantje van de burgerprotesten mee te pikken. ‘Ik sprak hun voorzitter’, zegt Lempart. ‘Hij wil dertig procent van de plaatsen op de lijsten aan mensen van lokale besturen en burgeractivisten geven. Hij wil zelfs met de Vrouwenstaking praten. Maar het Burgerplatform legt de Kerk geen strobreed in de weg. Ik heb geen idee hoe je een burgeractivist kan zijn zonder op te staan voor mensenrechten.’

Robert Biedron is de eerste openlijk homoseksuele burgemeester van Polen en richtte een nieuwe progressieve partij op.

© Xander Stockmans

‘En toen werd alles stil’

De Europese verkiezingen van 26 mei waren de eerste graadmeter van het politieke gewicht van de burgerprotesten. Biedroń was er vooraf gerust in. ‘We zien duidelijk dat de prodemocratische oppositie groter zal zijn dan PiS’, zei hij.

Er kwam niets van in huis: PiS haalde een overweldigende 45 procent, de Europese Coalitie van het Burgerplatform en liberale en groene partijen was beduidend kleiner met 38 procent, Wiosna strandde op een teleurstellende 6 procent.

‘Biedroń belde me twee dagen na de verkiezingen op en toen werd alles stil’, zegt Lempart. ‘Wiosna stortte in. Burgeractivisten hadden al hun energie aan Wiosna gegeven. Biedroń had ook beloofd om zijn mandaat in het Europees Parlement aan zijn opvolger te geven, maar hij nam het mandaat toch op.’

Maar Lempart bleef niet lang terneergeslagen. In juli volgde een revolutionaire ontwikkeling die burgeractivisten opnieuw hoop gaf: Wiosna trekt deze herfst samen met de sociaaldemocraten en radicaal links naar de parlementsverkiezingen, in de nieuwe linkse kieslijst Lewica (Pools voor links). De inzet: na vier jaar van totale afwezigheid weer progressieve parlementsleden in Polen.

De Nationale Vrouwenstaking schaarde zich officieel achter Lewica, ook al staat een aantal van hun leden ook op de lijst van het conservatieve Burgerplatform. Hun eisen: vrouwen op verkiesbare plaatsen, evenveel vrouwen als mannen op de lijsten, en inspraak in verkiezingscampagne en verkiezingsprogramma.

Deze zondag, bijna exact drie jaar na de eerste massabetoging van de stakende vrouwen, kunnen vrouwelijke vertegenwoordigers van de Nationale Vrouwenstaking in het Poolse parlement verkozen worden. En de strijd tegen de Kerk op die manier naar het hart van de Poolse democratie brengen.

Het doel, de kiesdrempel van 5 procent halen, ligt binnen handbereik. Lewica scoort 13 procent in de peilingen. Het is sinds 2007 geleden dat links nog eens zo goed scoorde in Polen. Maar het blijft afwachten tot zondag. Het resultaat wordt het verschil tussen mokerslag en euforie voor de Poolse burgersamenleving.

Dit artikel werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!